Εργαλεία, τεκμήρια ζωής της Θράκης

Μιλάει η Αγγελική Γιαννακίδου, δημιουργός τού Εθνολογικού Μουσείου Θράκης

Συνέντευξη στον Χρήστο Παρίδη (Ελευθεροτυπία)

Κάνει έναν αγώνα δρόμου να προλάβει τον χρόνο. Να προλάβει να καταγράψει και να διασώσει από την καταστροφή και την οριστική λήθη αντικείμενα, ενδύματα, εργαλεία, κοσμήματα, τεκμήρια ζωής, τον αγροτικό πολιτισμό της Θράκης που πεθαίνει και χάνεται στο σάρωμα της Ιστορίας.

Η Αγγελική Γιαννακίδου, που έχει συγκεντρώσει ένα πλούσιο υλικό, μια προσωπική συλλογή 3.000 αντικειμένων, άλλων τόσων φωτογραφιών, χιλιάδων εγγράφων και βιβλίων είναι η ιδρύτρια του Εθνολογικού Μουσείου Θράκης στην Αλεξανδρούπολη. Με προσωπικό κόστος, τόσο οικονομικό όσο και ψυχικό...»
«Επιστρέφοντας» έτσι στον τόπο που έζησε και εργάστηκε, μέρος της κληρονομιάς του. Ένα πρότυπο μουσείο, στεγασμένο σ' ένα αρχοντικό -ανακαινισμένο εκ βάθρων- στην καρδιά της Αλεξανδρούπολης. Οι εξαιρετικές εκδόσεις του και μια σειρά ντοκιμαντέρ ολοκληρώνουν τη μεγάλη αυτή κατάθεση πολιτισμού.

Χ. Π.: Είναι αξιομνημόνευτο ότι τέλη δεκαετίας του '60, μια εποχή που όλοι έστρεφαν το βλέμμα τους προς δυσμάς και αγωνιούσαν να γίνουν ευρωπαίοι αστοί, εσείς αγωνιούσατε να προλάβετε να καταγράψετε και να διασώσετε τον αγροτικό πολιτισμό...

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΓΙΑΝΝΑΚΙΔΟΥ: Υπήρχε όντως μεγάλη αμφισβήτηση τότε και οτιδήποτε είχε να κάνει με την παράδοση εθεωρείτο συντηρητικό. Μεγάλωσα στη Θεσσαλονίκη και ήρθα να ζήσω εδώ με τον άντρα μου μόλις δεκαοχτώ χρονών. Ίσως αυτό να ήταν καταλυτικό, γιατί η Θράκη ζούσε ακόμη τον απόηχο του παραδοσιακού βίου, και αυτό μου έκανε μεγάλη εντύπωση.

Χ.Π.: Είχατε λοιπόν μεγαλώσει στην πόλη. Τι συνέβη;

Α.Γ.: Σύντομα κατάλαβα ότι ήταν ανάγκη να τα καταγράψω, αλλά όσο πλήθαιναν οι καταγραφές τόσο μεγάλωνε και το ερευνητικό πεδίο. Μαζί με τον σύζυγό μου, που είναι μηχανικός, δημιουργήσαμε μια τεχνική εταιρεία. Ήταν η εποχή που ερχόταν το πρώτο συνάλλαγμα από τους μετανάστες. Όλοι έκτιζαν το όνειρο της ζωής τους, ένα σπίτι στο χωριό. Αυτό μου έδωσε τη δυνατότητα να βρεθώ πολύ κοντά σ' αυτούς τους ανθρώπους και να ακούσω χιλιάδες ιστορίες. Είχαν μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί η Θράκη μετά το '22 δέχτηκε ένα πολύ μεγάλο μέρος του προσφυγικού κόσμου. Όλα αυτά ήταν για μένα αξιοπρόσεκτα και προκλητικά. Με έκαναν να διαμορφώσω μια εντελώς νέα στάση ζωής.

Χ.Π.: Μέσω των προσωπικών ιστοριών, συνδεθήκατε με τον τόπο...

Α.Γ.: Είχε πάρα πολύ ενδιαφέρον! Διάφορες εθνοτικές ομάδες, ντόπιοι και πρόσφυγες από τη βόρεια και την ανατολική Θράκη, ο αγροτικός κόσμος που κρατούσε ακόμη κώδικες αρχέγονης λατρείας και πολιτιστικών στοιχείων. Μια γλώσσα που είχε ήδη ξεχαστεί στον μεγαλύτερο ελληνικό κορμό. Μέσα από την καθημερινότητά τους οι πρωτόγονες φόρμες των πέτρινων και ξύλινων εργαλείων έβγαζαν ένα εξαιρετικό εικαστικό ενδιαφέρον. Πολλά από αυτά τα αντικείμενα ήταν κομμάτια μιας τελετουργίας αρχέγονης, μυστηριακής. Η Θράκη εξακολουθεί άλλωστε να είναι η μήτρα δρώμενων βαθιάς παράδοσης: Αναστενάρηδες, Καλόγεροι, Μπαμπούσιαροι, Μπεκτασίδικα κουρμπάνια κ.ά.

Χ.Π.: Καθυστέρησε πολύ να εκσυγχρονιστεί η Θράκη ;

Α.Γ.: Πολλά πράγματα συνέβαλαν όντως σε μια «καθυστέρηση». Κατ' αρχάς, η ενσωμάτωση της Θράκης και η τελική της τριχοτόμηση έγινε το '23. Χάσαμε τα μεγάλα αστικά κέντρα που βρίσκονταν στην ανατολική και βόρεια Θράκη και σ' εμάς έμεινε το πιο μικρό και αγροτικό κομμάτι. Που ήταν και το πιο φτωχό. Δέχτηκε πολλούς πρόσφυγες, αργότερα μεσολάβησε ο Εμφύλιος, και μετά η μετανάστευση. Ο τόπος ερήμωσε. Έχασε τον προσανατολισμό του, που ήταν η Κωνσταντινούπολη, αν προσθέσεις και τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας που απαιτεί την ομογενοποίηση και δεν ενθαρρύνει πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, θαρρείς πως έμεινε μετέωρη. Δεν μπόρεσε να γίνει καν επαρχία της Θεσσαλονίκης.

Χ.Π.: Πότε άρχισε η αστικοποίηση της περιοχής;

Α.Γ.: Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στα αστικά κέντρα, όπως έγινε και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Αλλοι πάλι επιστρέφοντας από το εξωτερικό, όπου δούλευαν ως οικονομικοί μετανάστες, είχαν υιοθετήσει εκεί συνήθειες αστικού χαρακτήρα. Η δύναμη όμως του παρελθόντος και η ανάγκη για μια ψυχολογικά ασφαλή λειτουργία της κοινότητας, από την οποία προέρχονταν, τους οδήγησαν στην ίδρυση πολιτιστικών συλλόγων.

Χ.Π.: Είναι ένας λόγος που το μουσείο σας είναι «εθνολογικό» και όχι «λαογραφικό»;

Α.Γ.: Πολύ πριν ιδρυθεί το μουσείο, είχα δουλέψει με ομάδες διαφορετικής εθνοτικής και πολιτισμικής προέλευσης. Πρωτίστως με ενδιέφεραν οι άνθρωποι και η ταυτότητά τους. Εστίασα στην αλληλεπίδραση και τη λειτουργία των ανθρώπων και των ομάδων που τις αποτελούσαν. Δεν έμεινα στο λαογραφικό στοιχείο, το οποίο με παρέπεμπε σε ένα φολκόρ, κρατώντας μόνο το κέλυφος από αυτό που ονομάζουμε λαϊκό πολιτισμό.

Χ.Π.: Πάντως είναι ένα μουσείο που «αποκαθιστά» τον βίο. Δίνετε μεγάλη σημασία σε συνήθειες που σχετίζονται με τη διατροφή, την καθημερινότητα;

Α.Γ.: Λαϊκός πολιτισμός δεν είναι μόνον τα χορευτικά συγκροτήματα, οι φορεσιές. Είναι οι αξίες και οι κώδικες συμπεριφοράς των ανθρώπων, που έχουν άμεση σχέση με τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες της οικονομίας, της πολιτικής και της ιδεολογίας. Είναι οι αιτίες και οι τρόποι που απαρτίζουν τις συνήθειες της καθημερινότητάς τους. Στην παραδοσιακή διατροφή της Θράκης αποτυπώνεται όλη η πολιτιστική της φυσιογνωμία, και γι' αυτό είναι ένα σημαντικό κεφάλαιο. Ημασταν από τα πρώτα μουσεία που είχαμε τμήμα διατροφής, και οργανώσαμε σεμινάρια για την ανάδειξη της τοπικής γαστρονομίας. Συγκεντρώσαμε 200 συνταγές από τουρκόφωνους, πομακόφωνους, Αρμένιους και πρόσφυγες Ελληνες, όπου αντανακλάται ο πολιτιστικός πλούτος της θρακικής γης.

Χ.Π.: Τον οποίο έχετε κάνει υπεράνθρωπες προσπάθειες να τον καταγράψετε και με οπτικοακουστικά μέσα.

Α.Γ.: Κι όπως λέω συνήθως, φτάσαμε στις 12.15, όταν πια είχε τελειώσει η ιστορία. Γι' αυτό και έκανα αυτό το μπαράζ καταγραφών, δεν μπορούσα να τα αφήσω για του χρόνου. Στην αρχή ήταν επί τόπου έρευνα με συνεντεύξεις. Μετά ακολούθησε η διαδικασία βιντεοσκόπησης, με βασική ομάδα τη σκηνοθέτρια Δέσποινα Πανταζή και τον Βασίλη Καραφυλλίδη, με τον Πάνο Μπουντούρογλου στην κάμερα. Καταγράψαμε 350 θέματα και έγιναν 24 ταινίες. Δουλειά που ξεκινάει πριν από την ίδρυση του μουσείου. Τρέξαμε να προλάβουμε, εξοντώθηκα, πήγα και ήρθα αμέτρητες φορές στη Βουλγαρία (βόρεια Θράκη) και στην Τουρκία (ανατολική Θράκη).

Χ.Π.: Πώς αντεπεξήλθατε οικονομικά;

Α.Γ.: Δύσκολα πολύ. Ο πολιτισμός είναι υπόθεση ακριβή για έναν ιδιώτη. Με εξαίρεση δύο ευρωπαϊκά προγράμματα στήριξης, τα οποία όμως καλύπτουν ελάχιστα από τα όσα έχουν δαπανηθεί έως τώρα, την ίδρυση του μουσείου τη χρωστάω στα παιδιά μου. Αυτά με παρότρυναν να ξεκινήσω το μουσείο μισθώνοντας αυτό το αρχοντικό κι ενώ ήξερα σε τι περιπέτεια έμπαινα, δεν θα είχα αντεπεξέλθει χωρίς τη συμπαράστασή τους. Βέβαια νόμιζαν ότι θα είναι κάτι εύκολο και απλό... αλλά και εγώ απορώ με την υπομονή μου...

Χ.Π.: Βρίσκεστε στον ακριτικό Εβρο, πολιτικά ευαίσθητη περιοχή. Η Πολιτεία παρεμβάλλεται στο έργο σας;

Α.Γ.: Το μουσείο, σεβόμενο την ιστορική αλήθεια, ασκεί μια ανεξάρτητη πολιτική για τον τόπο και μόνο, και θα θέλαμε να παραμείνει έτσι.

Χ.Π.: Υπάρχει σωματείο φίλων του μουσείου να σας στηρίζει;

Α.Γ.: Υπάρχει, και αριθμεί 200 μέλη. Εμπλέκονται νέοι επιστήμονες και εκπαιδευτικοί, που με χαροποιεί πολύ, γιατί με ενδιαφέρει πολύ το μέλλον του.

Χ.Π.: Συνεργάζεστε με κάποιον εκπαιδευτικό οργανισμό;

Α.Γ.: Βεβαίως, με το Εθνολογικό-Ιστορικό και το Παιδαγωγικό Τμήμα του ΔΠΘ. Οργανώνουμε σεμινάρια για τη διδακτική της Ιστορίας και όχι μόνο. Δίνω πάρα πολύ μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση, γιατί θεωρώ ότι είναι η βάση όλων. Αλλωστε φοίτησα εδώ, στη Ζαρίφειο Παιδαγωγική Ακαδημία.

Χ.Π.: Είναι εντυπωσιακό ότι έχετε στήσει έναν ζωντανό οργανισμό σε ένα άνυδρο τοπίο, όπως είναι εν γένει η ελληνική περιφέρεια.

Α.Γ.: Η αλήθεια είναι ότι τουλάχιστον στη Θράκη είναι το πρώτο μουσείο που λειτουργεί με σύγχρονους όρους. Με πολυμέσα εκμάθησης και μουσειακή αγωγή. Ούτε στη βόρεια Θράκη - Βουλγαρία ούτε στην ανατολική Θράκη-Τουρκία, υπάρχει ένα μουσείο που να αναδεικνύει τη νεότερη πολιτιστική κληρονομιά μέσα από τέτοια αντίληψη και δράσεις .

Χ.Π.: Μιλήστε μου για τις εκδόσεις σας. Για το υπέροχο λεύκωμα με φωτογραφίες του Μελετζή.

Α.Γ.: Αυτό έγινε σε συνεργασία με τις εκδόσεις Καστανιώτη και την Περιφέρεια Αν. Μακεδονίας και Θράκης. Δεν έχουμε κάνει όσα βιβλία θα ήθελα να είχαμε εκδώσει. Είχαμε όμως την τύχη να ανακαλύψουμε και να εκδώσουμε κείμενα πρωτότυπα, όπως για το Ορτάκιοϊ, το Αλήμπεη του Ζαφείρη Αλεξιάδη και άλλα.

Χ.Π.: Κι ένα εκπληκτικό βιβλίο για την ιστορία της Αλεξανδρούπολης από τον Γιάννη Ξανθούλη.

Α.Γ.: Δώσαμε στον Γιάννη Ξανθούλη ένα ιστορικό χρονολόγιο της Αλεξανδρούπολης, τεκμηριωμένο από ιστορικούς, και έγραψε το «Αλεξανδρούπολη σαν ιστορία, σαν παραμύθι». Ενα βιβλίο που διαβάζεται άπληστα απ' όποιον έχει έρεισμα καταγωγής ή έχει με οποιονδήποτε τρόπο σχετιστεί με την πόλη αυτή.

Χ.Π.: Νιώθετε ανασφάλεια ζώντας στα ακριτικά σύνορα της Ελλάδας;

Α.Γ.: Εξαρτάται πώς το βλέπει κανείς. Για την υπόλοιπη Ελλάδα η Θράκη μπορεί να αποτελεί την εσχατιά της, για μας τους Θρακιώτες από 'δώ αρχίζει. Εχω συνεργαστεί άψογα με το Πανεπιστήμιο της Αδριανούπολης. Έχουμε υλοποιήσει εκπαιδευτικά προγράμματα με την Τουρκία, έχω κάνει έρευνες, έχω γυρίσει όλα τα χωριά της ανατολικής και βόρειας Θράκης. Η Θράκη έχει τη μνήμη του κώδικα επικοινωνίας με τους άλλους. Σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία το ζητούμενο είναι να μπορέσουν οι άνθρωποι να επικοινωνήσουν. Και ο μόνος δρόμος είναι αυτός του πολιτισμού. Δεν υπάρχει άλλος.

Πηγή: Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ