Παρ' όλα τα δεινά που υπέστησαν - Γενοκτονία - Ξεριζωμό - Προσφυγιά - οι Έλληνες του Πόντου κατάφεραν τα ήθη και τα έθιμα να τα μεταφέρουν στην Ελλάδα. Πολλά βέβαια λησμονήθηκαν στο διάβα του χρόνου. Ευτυχώς τον πλούτο εκείνο τον διέσωσαν ερευνητές, μελετητές και λαογράφοι.
ο νους και ο λογισμός σας ας κλώσκεται στα μέρη μας…”
της Ουρανίας Πανταζίδου
Στα μέρη εκείνα του Πόντου λοιπόν ας γυρίσει ο λογισμός μας, όπου ο χειμώνας λεγόταν και Χειμωγκός, και περιελάμβανε τους μήνες: Δεκέμβριο (Χριστιανάρτς, από τη γέννηση του Χριστού), Ιανουάριο (Καλαντάρτς, από τους ρωμαϊκούς καλένδες) και Φεβρουάριο (Κούντουρον, αυτός με την κομμένη ουρά).
Επειδή ο χειμώνας στον Πόντο ήταν πολύ βαρύς, σταματούσαν τις εξωτερικές δουλειές. Την εποχή εκείνη επέστρεφαν και οι ξενιτεμένοι. Τα βράδια τα περνούσαν στα σπίτια κάνοντας τα νυχτέρια ή βεγγέρες που στον Πόντο ήταν γνωστά ως παρακάθια.
Την περίοδο των Καλαντόφωτων τελούνταν τα περισσότερα μυστήρια όπως αρραβώνες, γάμοι βαφτίσια.
Καλαντόφωτα οι πρόγονοί μας έλεγαν τις γιορτές από τα Χριστούγεννα μέχρι την ημέρα των Φώτων. Η περίοδος αυτή ονομάζονταν και Δωδεκαήμερο. Με μεγάλη χαρά ετοιμάζονταν οι Έλληνες του Πόντου να δεχτούν τη γέννηση του Θεανθρώπου. Οι καλαντιστές έφερναν το χαρμόσυνο μήνυμα "Χριστός γεννέθεν, χαράν σον κόσμον…".
Την παραμονή των Χριστουγέννων κάθε εξωτερική εργασία σταματούσε και μόνο γίνονταν οι τελευταίες προετοιμασίες για τον εορτασμό των Χριστουγέννων. Σε πολλά μέρη γινόταν η σφαγή του γουρουνιού, που από μικρό το είχαν θρέψει γι αυτήν ειδικά την ημέρα.
Από αυτό θα ετοίμαζαν τις προμήθειες για τον υπόλοιπο χειμώνα, όπως πηχτή, καβουρμά, λουκάνικα, γλίνα (λίπος). Το απόγευμα τα παιδιά έβγαιναν στις γειτονιές για να ψάλλουν τα κάλαντα. Την ημέρα αυτή έβαζαν στο τζάκι το Χριστοκούρ', που ήταν είτε από μηλιά είτε από αχλαδιά. Το κούτσουρο αυτό κομμένο ειδικά για τα Χριστούγεννα θα άναβε στο τζάκι συνέχεια και τις τρεις ημέρες των Χριστουγέννων, που τις έλεγαν "Χριστουήµερα".
Τα χαράματα το χτύπημα της καμπάνας καλούσε τους πιστούς στην εκκλησία. Επειδή όμως υπήρχε φόβος να αποκοιμηθούν και να μην ακούσουν την καμπάνα, επιφόρτιζαν τον ζαγκότζον (πασβάντης = νυχτοφύλακας) να περάσει από τα σπίτια τους, κτυπώντας με το ραβδί του την πόρτα τους. Τότε μικροί και μεγάλοι, φορώντας τα καλά τους πήγαιναν στην εκκλησία. Τούτες τις μέρες οι εκκλησιές στην Τραπεζούντα, όπως του Αγίου Γρηγορίου, της Αγίας Μαρίνας, του Αγίου Βασιλείου, της Θεοσκεπάστου, του Αγίου Γεωργίου, της Υπαπαντής κ.λπ., αλλά και σε όλες τις εκκλησιές, σε κάθε πόλη και χωριό του Πόντου γέμιζαν από κόσμο.
Όσο για το Χριστουγεννιάτικο δέντρο στον Πόντο και μάλιστα στην Αργυρούπολη και στις γύρω της περιοχές, από την παραμονή των Χριστουγέννων κρέμαγαν στο εικονοστάσι σταυρωτά κλαδιά φουντουκιάς ή καρυδιάς. Αλλού το δέντρο ήταν από πεύκο ή έλατο και το στόλιζαν εκτός από νωπούς καρπούς και με κλαδάκια ελιάς στα φύλλα της οποίας σφήνωναν λεφτοκάρι (φουντούκια). Αλλού πάλι έβαζαν τσιµσίρ (πυξάρι = αειθαλής θάμνος).
Οι ίδιες προετοιμασίες γίνονταν και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς (Καλαντάρτς), μόνο που το κούτσουρο στο τζάκι το έλεγαν Καλαντοκούρ. Στην Τραπεζούντα το Καλαντοκούρ ήταν κάτι διαφορετικό από το καυσόξυλο. Εδώ θα το στόλιζαν την ώρα του πρωτοχρονιάτικου δείπνου. Το Γενάρη γινόντουσαν οι περισσότεροι γάμοι "Καλαντάρτς και νέον έτος, κόρ' θα παίρωσε οφέτος…" μήνυαν οι γαμπροί στις αγαπημένες τους.
Όπως την παραμονή των Χριστουγέννων έτσι και της Πρωτοχρονιάς τα παιδιά πήγαιναν στα σπίτια για να πουν τα κάλαντα. Σε μερικά χωριά, καβαλώντας κλαδιά από μηλιά έμπαιναν στο σπίτι φωνάζοντας… "Χριστούγεννα και κάλαντα και Φώτα και καλός καιρός και καλοχρονία και καλοκαρπία και να ζουν ο πατέρας και η μητέρα και όλοι οι σπιτικοί".
Τα κάλαντα τα έλεγαν και οι μεγάλοι αλλά τα έσοδα προορίζονταν για τη λειτουργία των σχολείων. Τότε τα έξοδα των σχολείων (όπως μισθοί δασκάλων κ.α.) καλύπτονταν από μέλη των κοινοτήτων.
Στην Τραπεζούντα τα παιδιά, κρατώντας πολύχρωμα φανάρια έψελναν: "Αρχιµηνιά, κι αρχή χρονιά, κι αρχή καλός μας χρόνος".
Σε άλλα μέρη πάλι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ο αρχηγός της οικογένειας "καλαντίαζεν τ' οσπίτ'", δηλαδή σκόρπιζε διάφορους καρπούς μέσα στο σπίτι, ευχόμενος για την καλοτυχία και πολυκαρπία του σπιτικού του.
Επίσης, παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι γυναίκες πήγαιναν δώρα στη βρύση του χωριού ή στο ποτάμι για να πάρουν το καλαντόνερο. Με αυτό ράντιζαν το σπίτι και έπιναν και λίγο, για να έρθει η ευλογία στο σπιτικό τους. Στην Κερασούντα και αλλού έλουζαν τα μαλλιά τους γιατί πίστευαν ότι έτσι θα γίνουν όμορφα και λαμπερά.
Το έθιμο με το καλαντόνερο καταγράφηκε και στη Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης… Σύμφωνα με αυτό οι νέες πήγαιναν μεσάνυχτα στην πηγή (νυν γήπεδο της Νέας Χηλής) και έπαιρναν νερό για να λούσουν τα μαλλιά τους. Για να έχουν όμορφα και γερά μαλλιά. Και πώς να μην ήθελε η νέα να έχει ωραία μαλλιά. Ο νέος που ήταν ερωτευμένος μαζί της θα της τραγουδούσε… (www.alexpolisonline.com/2017/12/blog-post_992.html).
Αργά το βράδυ στα σπίτια όπου ήταν συγκεντρωμένα όλα τα μέλη της οικογένειας ή και συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα, η νύφη εγούρευεν (έστρωνε) το τραπέζι (εάν δεν υπήρχε νύφη στο σπίτι το ρόλο τον αναλάμβανε η πρωτότοκη κόρη).
“Ολεν τ΄ οσπίτ με τ΄ έμορφα κλαδία αρματώστεν
κι εν τραπέζ΄ να στρώνετεν πέραν - περού γομάτον,
με τη κοσμί τα νόστιμα φαγία…
Κι ας πίνομε, εβίβα, με τα γελ΄ τα,
με την χαράν και με το κεφ΄ και καλοκαρδισμένοι…”
τραγουδούσε ο ποιητής Ηλίας Τσιρκινίδης.
Τα μεσάνυχτα ο αρχηγός της οικογένειας έπαιρνε καρύδια ή φουντούκια και τα έριχνε στις τέσσερις γωνίες του σπιτιού λέγοντας "Ευτυχισμένο το Νέο Έτος! Εδέβεν η κακοχρονία και έρθεν η καλοχρονία". Στη συνέχεια, αφού σταύρωνε με το μαχαίρι την πίτα που είχε μέσα το νόμισμα, αφιέρωνε το πρώτο κομμάτι στον πολιούχο Άγιο της ενορίας και το έβαζε στο εικονοστάσι.
Την Πρωτοχρονιά δεν επιτρεπόταν σε κανέναν η είσοδος στο σπίτι, προτού μπει ο παπάς για να κάνει αγιασμό. Αυτήν την ημέρα τα κορίτσια σε πολλά μέρη ψαλίδιζαν τις άκρες των μαλλιών τους για να αυξηθούν περισσότερο. Ακόμη πίστευαν ότι κανείς δεν έπρεπε να κλαίει την ημέρα αυτή γιατί θα έκλαιγε όλη τη χρονιά.
Ένα άλλο έθιμο, που ήταν πολύ αγαπητό στον Πόντο, συνδεδεμένο με το Δωδεκαήμερο και ιδιαίτερα με την Πρωτοχρονιά, ήταν οι Μωµόγεροι (λαϊκό δρώμενο). Επίσης κατά τη διάρκεια του δωδεκαήμερου εμφανίζονταν και τα Πιζήαλα, δηλαδή οι καλικάντζαροι.
Το Δωδεκαήμερο έκλεινε με τα Θεοφάνια ή Φώτα όπως τα έλεγαν. Οπότε και τα Πιζήαλα επέστρεφαν κάτω στη γη, πριονίζοντας το δέντρο της γης - έως τον επόμενο χρόνο.
Έτσι τα βρήκαν από τους προγόνους τους, οι οποίοι πίστευαν ότι "Βίος ανεόρταστος, μακρά οδός απανδόκευτος", δηλαδή ζωή χωρίς γιορτές είναι μεγάλος δρόμος χωρίς πανδοχείο.
Εδώ θα ήθελα να κάνω μια μικρή παρένθεση. Παρ΄ όλο το δύσκολο περιβάλλον στο οποίο ζούσαν οι πρόγονοί μας, κατάφεραν για αιώνες να διατηρήσουν ήθη και έθιμα, γλώσσα και παραδόσεις. Αξίζει να αναφέρουμε τις δύσκολες καταστάσεις που έζησαν μόλις λίγα χρόνια πριν τη μεγάλη καταστροφή και τον ξεριζωμό.
Οι Έλληνες του Πόντου, με την κήρυξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου βρέθηκαν στη δίνη των γεγονότων. Η Τραπεζούντα αλλά και άλλες παράλιες πόλεις στον Εύξεινο Πόντο υπέστησαν βομβαρδισμούς από το Ρώσικο Ναυτικό. Η Πρωτοχρονιά του 1915 θα βρει την Τραπεζούντα ανοχύρωτη πόλη. Που λόγος για χριστουγεννιάτικες γιορτές και βεγγέρες όταν οι άνδρες - ως επίστρατοι έφευγαν από τα σπίτια και πολλοί από αυτούς δεν ξαναγύριζαν πίσω.
 |
| Βομβαρδισμός Τραπεζούντας |
Επίσης για το βομβαρδισμό της Τραπεζούντας και πάλι από τους Ρώσους γράφει ο αείμνηστος Δημήτρης Ψαθάς: «Κάποια μακρινή Πρωτοχρονιά, σε χρόνια ταραγμένα - ξεχασμένα - εν έτει σωτηρίω… 1917». Οι βομβαρδισμοί εκείνοι, στα παράλια του Εύξεινου Πόντου ήταν τακτικότατοι από το τσαρικό ναυτικό, με απώτερο σκοπό την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης (terra-pontus.blogspot.com/2016/12/blog-post_29.html).
Ο Εύξεινος Πόντος κάλυπτε γεωγραφικά μια αρκετά μεγάλη έκταση. Επόμενο ήταν να υπάρχουν διάφορες παραλλαγές στα ήθη και τα έθιμά του, στις πόλεις και τα χωριά του.
Και παρ΄ όλα τα δεινά που υπέστησαν - Γενοκτονία - Ξεριζωμό - Προσφυγιά - οι Έλληνες του Πόντου κατάφεραν, εκείνα τα ήθη και τα έθιμα να τα μεταφέρουν στην Ελλάδα. Πολλά βέβαια λησμονήθηκαν στο διάβα του χρόνου. Ευτυχώς τον πλούτο εκείνο τον διέσωσαν ερευνητές, μελετητές και λαογράφοι.
Αύριο, μικροί και μεγάλοι θα ξεχυθούν στους δρόμους, κρατώντας τα γνωστά τρίγωνα αλλά και διάφορα άλλα παραδοσιακά και μη μουσικά όργανα, για να ψάλλουν τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα.
Εμείς, οι απόγονοι εκείνων, ας βγούμε να ψάλλουμε τα ποντιακά κάλαντα. Και ας κλείσουμε τα μάτια για να αφουγκραστούμε το ρυθμικό κτύπημα του ζαγκότζ΄ (νυχτοφύλακα) καθώς θα περνά από τις πόρτες των σπιτιών. Τοκ, τοκ… Ποιος ξέρει, ίσως κάποια πόρτα, κανένα παράθυρο ν΄ ανοίξει. Κάποιος νοικοκύρης μπορεί να ξυπνήσει και ν΄ ανάψει τη λάμπα, μέσα εκεί, στην ερημιά και την εγκατάλειψη.
Χριστός ’γεννέθεν χαράν ’ς σον κόσμον,
Χριστός γεννήθηκε, χαρά στον κόσμο,
χα καλή ώρα, καλή σ’ ημέρα.
να καλή ώρα, καλή σου ημέρα.
Χα καλόν παιδίν οψέ ’γεννέθεν, οψέ ’γεννέθεν, ουρανοστάθεν.
Να καλό παιδί χθες γεννήθηκε, χθες γεννήθηκε, ουρανοστάθηκε.
Τον εγέννεσεν η Παναΐα, τον ενέστεσεν Αϊ Παρθένος.
Τον γέννησε η Παναγία, τον ανέστησε η Αγία Παρθένα.
Εκαβάλκεψεν χρυσόν πουλάριν κι εκατήβεν ’ς σο σταυροδρόμιν.
Καβάλησε χρυσό πουλάρι και κατέβηκε στο σταυροδρόμι.
Έρπαξαν Ατον οι χίλ’ Εβραίοι, οι χίλ’ Εβραίοι και μύριοι Εβραίοι.
Τον άρπαξαν οι χίλιοι Εβραίοι, οι χίλιοι Εβραίοι και μύριοι Εβραίοι.
Ας ακρεντικά κι ας σην καρδίαν αίμαν έσταξεν, χολή ’κ’ εφάνθεν.
Απ’ τα άκρα κι απ’ την καρδιά αίμα έσταξε, χολή δεν φάνηκε.
Ούμπαν έσταξεν, και μύρος έτον, μύρος έτον και μυρωδία.
Όπου έσταξε ήταν μύρο, ήταν μύρο και ευωδία.
Εμυρίστεν ατο ο κόσμος όλεν, για μυρίστ’ ατο κι εσύ αφέντα.
Το μύρισε ο κόσμος όλος, μύρισέ το κι εσύ αφέντη.
Συ αφέντα, καλέ μ’ αφέντα.
Εσύ αφέντη, καλέ μου αφέντη.
Έρθαν τη Χριστού τα παλικάρα. Και θημίζ’νε τον νοικοκύρην,
Ήρθαν του Χριστού τα παλικάρια και ψάλλουν στον νοικοκύρη.
Νοικοκύρη μ’ και βασιλέα.
Νοικοκύρη μου και βασιλιά.
Δέβα ’ς σο ταρέζ’ κι έλα ’ς σην πόρταν, δος μας ούβας και λεφτοκάρ(ι)α.
Πήγαινε στο ράφι κι έλα στην πόρτα, δώσε μας χουρμάδες και φουντούκια.
Κι αν ανοί’εις μας, χαράν ’ς σην πόρτα σ’.
Κι αν μας ανοίξεις, χαρά στην πόρτα σου.
Υείαν και ευλοΐαν και καλοχρονίαν!
Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α.)
Ακούστε τα παραδοσιακά Ποντιακά κάλαντα με τη φωνή του Αλέξη Παρχαρίδη:
Υ.Γ. Οι πληροφορίες προέρχονται από τα βιβλία της συγγραφέως Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια: ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΟΝΤΟΥ (Οι 4 εποχές και οι μήνες τους) και ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΠΟΝΤΟΥ.
[post_ads]
ΣΧΟΛΙΑ
Μπορείτε να σχολιάσετε μέσω Facebook ή Blogger (Google) επιλέγοντας την αντίστοιχη καρτέλα από πάνω