Το ξεχασμένο πολυβολείο της Νέας Χηλής ζωντανεύει μνήμες

Η ανακάλυψη ενός ξεχασμένου πολυβολείου δίπλα στο κοιμητήριο της Ν. Χηλής με ξάφνιασε. Απορώ πως ξέμεινε και δεν το είχε ανατινάξει και αυτό ο στρατός

της Ουρανίας Πανταζίδου

Όταν το 2019, σε μια από τις επισκέψεις μου στα ΓΑΚ ΕΒΡΟΥ βρέθηκα τυχαία μπροστά στο φάκελο με τίτλο «Παθητική Αεράμυνα» της Αλεξανδρούπολης, όπου μέσα υπήρχε και ένας ονομαστικός κατάλογος γυναικών, μεταξύ των οποίων και γυναίκες από τη Νέα Χηλή, θέλησα να γράψω δυο λόγια για το θέμα καθώς και για τη συμμετοχή των γυναικών στην παθητική αεράμυνα.

Επειδή όμως μου έλειπε κάποια φωτογραφία της εποχής, από τα τότε πολυβολεία που υπήρχαν στη Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης, για να συνδέσω το θέμα με την αεράμυνα - ενεργητική και παθητική, εγκατέλειψα τη σκέψη. Πάντα όμως ήλπιζα ότι κάποια στιγμή θα έβρισκα μια παλιά φωτογραφία, που να απεικονίζει ένα από τα πολυβολεία. Εξ άλλου οι φήμες που υπήρχαν γύρω από αυτά εξάπτουν τη φαντασία…

Πριν από λίγες μέρες πηγαίνοντας προς το καφέ "ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ", στα αριστερά μου, στην άκρη του οικοπέδου πριν την είσοδο του καφέ, είδα μια κατασκευή από μπετόν. Έριξα μια φευγαλέα ματιά και προς στιγμή έκανα τη σκέψη μήπως ήταν παλιό πολυβολείο. Όμως πάλι, σκέφτηκα, ότι στη Νέα Χηλή υπήρχε ένα πολυβολείο λίγο δυτικότερα, από την άλλη πλευρά του κοιμητηρίου, εκεί όπου παλαιότερα λειτούργησε ένα γήπεδο 5Χ5. Επίσης ένα ακόμη πολυβολείο υπήρχε στη δυτική είσοδο του οικισμού, στο λεγόμενο βράχο του Παράσταη, εκεί όπου σήμερα υπάρχει μια πολύ μεγάλη ξενοδοχειακή μονάδα. Δεν είχα ακούσει για την ύπαρξη και άλλου πολυβολείου κοντά στο κοιμητήριο.

Όμως οι αφηγήσεις και τα θρυλούμενα που υπήρχαν από παλαιότερους κατοίκους για τα πολυβολεία που βρίσκονταν στην παραλία, καθώς και για το άλλο, στο παλιό Πεδίο Βολής (ο λεγόμενος γύρος του θανάτου), με οδήγησαν σήμερα ξανά στο σημείο, για να ρίξω μια πιο προσεχτική ματιά. Με έκπληξη διαπίστωσα ότι πράγματι αυτό που έβλεπα ήταν παλιό πολυβολείο (πιστεύω ότι δεν κάνω λάθος). Βέβαια είναι απορίας άξιον το πως σώθηκε και δεν το ανατίναξε τότε κι αυτό ο στρατός. Να ήταν άραγε θαμμένο και καθώς εκείνα τα χρόνια τίποτα δεν προμήνυε την μετέπειτα αλματώδη επέκταση του οικισμού, αυτό να λησμονήθηκε;

Οι παλαιότεροι κάτοικοι ακόμη θυμούνται τον εκκωφαντικό θόρυβο από την έκρηξη της ανατίναξης του γειτονικού πολυβολείου: «…Ήμασταν μικρά παιδιά όταν ήθελαν να γκρεμίσουν το φυλάκιο. Είχαν βάλει πολύ δυναμίτη και μας απομάκρυναν για να μη πάθουμε κανένα ατύχημα. Για μας τα παιδιά ήταν κάτι συγκλονιστικό, ακόμη θυμάμαι πως ανατινάχτηκε όλο εκείνο το φυλάκιο… Στα φυλάκια παίζαμε όταν έβρεχε, κρυβόμασταν μέσα αλλά πάντα μας τρόμαζε. Λέγονταν τόσα πολλά τότε. Πιθανόν τις φήμες εκείνες να τις διέδιδαν παράνομα ζευγαράκια…». Και άλλος κάτοικος, παιδί τότε που ζούσε πιο κοντά στο πολυβολείο, θα πει ότι είχαν εντολή όλοι στη γειτονιά να κλειδωθούν στα σπίτια τους και να έχουν κλειστά τα παραθυρόφυλλα. Όσο για το θόρυβο, ήταν τρομαχτικός και ταρακούνησε την περιοχή.

Αναρωτήθηκα εάν κάτω από αυτό που έβλεπα τώρα μπροστά μου βρισκόταν εκείνο το μεγάλο τούνελ, για το οποίο έλεγαν πως είχε φίδια και νεκρούς από τον πόλεμο. Όπως λέγεται, κάποτε μια ατρόμητη παρέα παιδιών του χωριού αψηφώντας τις φήμες μπήκε στο τούνελ από την είσοδο που βρισκόταν προς τα Κόκκινα Βράχια. Το τούνελ εκείνο οδηγούσε ανατολικότερα σ’ ένα περιβόλι, εκεί που σήμερα βρίσκεται το Καζίνο και το μεγάλο ξενοδοχείο. Τα παιδιά βγήκαν στο περιβόλι από ένα πηγάδι κι άρχισαν να μαζεύουν μήλα. Ξαφνικά ένα από τα κορίτσια αισθάνθηκε κάποιο άγνωστο χέρι να της τραβά τα μαλλιά. Από την τρομάρα της έβαλε τα κλάματα, ενώ όλη η παρέα με τα μήλα στα χέρια κοιτούσε φοβισμένη τον άγνωστο. Εκείνος τότε τους φώναξε με άγρια φωνή: «πάρτε τα μήλα και να μην σας ξαναδώ εδώ…». Η παρέα των παιδιών όπου φύγει - φύγει…

Στη Νέα Χηλή στο παλιό "Πεδίο Βολής" υπήρχε μια τεράστια κατασκευή, ο "γύρος του θανάτου" όπως τον αποκαλούσαμε στα παιδικά μας χρόνια. Ήταν μια τεράστια κυκλική κατασκευή από μπετόν. Οι παλιοί έλεγαν πως ήταν βουλγάρικο πολυβολείο (όπως και τα υπόλοιπα που βρισκόταν στον οικισμό).

Το ονομάζαμε ο γύρος του θανάτου γιατί έμοιαζε σαν τις κατασκευές που βλέπαμε στις ταινίες, όπου μηχανές και αυτοκίνητα έτρεχαν γύρω-γύρω σ΄ ένα μεγάλο κύκλο και αναρωτιόμασταν παιδιά τότε, ποιο μαγικό χέρι τα κρατούσε και δεν έπεφταν. Και να τρέχουν με δαιμονισμένο θόρυβο γύρω-γύρω, ξανά και ξανά.

Ο "γύρος του θανάτου" ήταν ένας από τους προορισμούς των σχολικών μας εκδρομών. Σήμερα η κατασκευή αυτή όπως και το παλιό νταμάρι δεν υπάρχουν, έχουν μπαζωθεί.

Στην Παλαγία, στο Μαΐστρο και στην Αλεξανδρούπολη υπάρχουν διατηρημένα πολυβολεία (από πέτρα), που όπως γράφεται είναι από την περίοδο του εμφυλίου. (fortifications.gr/2012/11/09/aleksandroypoli).

Αυτό της Νέας Χηλής δε μοιάζει με αυτά τα πέτρινα. Το πιθανότερο, αν κρίνω και από αυτό που ανατίναξαν πριν από δεκαετίες στην ίδια περιοχή, που η κατασκευή του ήταν από πολύ ανθεκτικό μπετόν, θα πρέπει να είναι της ίδιας περιόδου (με μια μικρή βέβαια επιφύλαξη, καθώς απαιτείται απομάκρυνση των χωμάτων για να αποκαλυφθεί ολόκληρο).

Όπως μου είπε παλιός κάτοικος της περιοχής, στη θέση όπου βρισκόταν το πολυβολείο που είχαν ανατινάξει παλαιότερα, όταν επρόκειτο να δημιουργηθεί το γήπεδο 5Χ5 προσπάθησαν να σπάσουν το τμήμα του πολυβολείου που βρισκόταν υπό το έδαφος. Και επειδή παρά τις επίπονες προσπάθειες δεν τα κατάφεραν, το μπάζωσαν. Μάλιστα όπως μου αποκάλυψε, όταν ήταν και αυτός παιδί πήγαινε με την παρέα του για παιχνίδι στο υπάρχον πολυβολείο. Όμως επειδή πολλές φορές συνάντησαν φίδια σταμάτησαν να πηγαίνουν.

Σχετικά με τα πολυβολεία της Νέας Χηλής θα ήθελα να επισημάνω ότι δεν μπορώ μετά βεβαιότητος να πω εάν τα κατασκεύασε το ελληνικό κράτος ή οι κατακτητές (1941-1944). Σ΄ αυτό θα μπορούσαν να απαντήσουν οι εμπλεκόμενοι φορείς. Μπορώ όμως να πω ότι στα Επιτελικά οχυρωματικά σχέδια της περιόδου 1936-1940 προβλεπόταν ο ρόλος της Αλεξανδρούπολης και μάλιστα η σημασία των προγεφυρωμάτων της Αλεξανδρούπολης και του Πυθίου.

Το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης με δυο προγεφυρώματα θα αποτελούσαν τα σημεία απ΄ όπου θα ξεκινούσε η Ελληνική αντεπίθεση, αν οι προϋποθέσεις ήταν κατάλληλες. Το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης με αυτά της Θεσσαλονίκης και της Καβάλας θα βοηθούσαν στην δια θαλάσσης μεταφορά στρατού και υλικών αλλά και στον εφοδιασμό της χώρας.

Την περίοδο 1937-1939 διατέθηκε το ποσόν των 38.000.000 δρχ. για έργα στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης, ποσόν που καλύφθηκε από το οικείο Λιμενικό Ταμείο.

Στην Αλεξανδρούπολη υπήρχε η σιδηροδρομική γραμμή που έπρεπε να προστατευθεί. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η ύπαρξη των παράκτιων πολυβολείων και στον οικισμό της Νέας Χηλής.

Επέστρεψα στο σπίτι και ξέθαψα εκείνον τον κατάλογο των γυναικών που είχα βρει στα ΓΑΚ ΕΒΡΟΥ. Θα προσπαθούσα να γράψω δυο λόγια, προσθέτοντας ίσως κάτι ακόμη στη μικρή ιστορία της Νέας Χηλής.

Ο κατάλογος με ημερομηνία 27 Ιανουαρίου 1958 φέρει την υπογραφή του τότε Δημάρχου Αλεξανδρουπόλεως (δήμαρχος τότε ήταν ο Ιωάννης Μπέτσος) και περιέχει ονόματα άγαμων γυναικών του Δήμου, γεννημένων από το 1934 έως και το 1938.

Μερικά από τα ονόματα που ξεχώρισα είναι:

• Τοροσιάδου Παρθένα του Αθανάσιου και της Άννας
• Τοροσιάδου Μαρία του Αθανάσιου και της Άννας
• Τοροσιάδου Αικατερίνη του Νικολάου και της Μαρίας
• Τοροσιάδου Θεοκτίστη του Νικολάου και της Μαρίας
• Μουτάφη Βασιλική του Χριστόφορου και της Γαλήνης
• Ελλενίδου Ευγενία του Νικολάου και της Μαρίας
• Μελίδου Πελαγία του Γεωργίου και της Κλεονίκης
• Περιστεροπούλου Μαρία του Ανέστη και της Όλγας

Πιθανόν οι δεσποινίδες αυτές, οι οποίες την εποχή του πολέμου ήταν πολύ μικρές, αργότερα, μεταπολεμικά να ήταν υποψήφιες για ν΄ αναλάβουν καθήκοντα - κατόπιν εκπαίδευσης στην παθητική αεράμυνα. Η περίοδος εξάλλου του ψυχρού πολέμου συνέχιζε να ταλανίζει και την περιοχή μας μετά τον εμφύλιο.

Η Αλεξανδρούπολη υπό τη Διοίκηση της ΝΑΠ-5 (Ναυτική Αμυντική Περιοχή)

Στην Αλεξανδρούπολη, όπως και κατά μήκος ολόκληρης της Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας έως και τη Θεσσαλονίκη είχε καταρτισθεί από το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού το «ΣΧΕΔΙΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ Θ'», το οποίο προέβλεπε ότι σε προκαθορισμένα σημεία θα υπήρχαν αγκυροβολημένα εμπορικά σκάφη, οπλιταγωγά και πετρελαιοκίνητα πλοιάρια για άμεση επιβίβαση Στρατιωτικών αρχών και στρατιωτικού υλικού. Όλα τα πλοιάρια στις 6 Απριλίου βρίσκονταν στις προκαθορισμένες θέσεις έτοιμα για απόπλου. Στο λιμάνι της Αλεξανδρούπολης την κατάλληλη ώρα κατέπλευσε το επιβατηγό ΕΣΠΕΡΟΣ.

Η ΝΑΠ-5 που είχε συσταθεί πριν τον πόλεμο είχε στη δικαιοδοσία της τα λιμάνια του Βορείου Αιγαίου έως την Αλεξανδρούπολη. Έδρα της Ναυτικής Διοίκησης ήταν η Θεσσαλονίκη. Καθήκοντα της Διοίκησης μεταξύ άλλων ήταν η οργάνωση των επάκτιων οχυρών καθώς και η οργάνωση της παθητικής αεράμυνας. Με την κινητοποίηση προβλεπόταν η άμεση τοποθέτηση ανεξάρτητων διοικητών στις περιοχές της Καβάλας, Αλεξανδρούπολης, Λήμνου και Ανατολικών νήσων. (Ανθχος Π. Γέροντας "Οι Ναυτικές Διοικήσεις κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο", Περιοδικό Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 586).

Η Αεράμυνα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και μεταπολεμικά

Με την κήρυξη του πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1940 ο ελληνικός λαός επιστρατεύθηκε για να πολεμήσει τον στρατό του Μουσολίνι. Οι μεν άνδρες θα βρεθούν στο μέτωπο, πολεμώντας τις ιταλικές φασιστικές ορδές, ενώ πολλές γυναίκες στα μετόπισθεν, θ΄ αναγκαστούν να περάσουν… ταχύρυθμη εκπαίδευση, ώστε να μπορούν ν΄ αντιμετωπίσουν τα δύσκολα χρόνια του πολέμου αλλά και αργότερα του εμφυλίου. Και όπως φαίνεται η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε και μετά τη λήξη του εμφυλίου καθώς ο ψυχρός πόλεμος καθιστούσε απαραίτητη και συνεχή τη θωράκιση της πατρίδας μας.

Ο μεγαλύτερος εχθρός κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν το αεροπλάνο. Η αεράμυνα ήταν αυτή που είχε αναλάβει τη φύλαξη των πόλεων. Η αεράμυνα χωρίζονταν σε ενεργητική και παθητική.

Την ενεργητική αεράμυνα συγκροτούσαν τα αεροπλάνα αναχαίτισης, τα αντιαεροπορικά πυροβόλα, τα κατευθυνόμενα βλήματα εδάφους και αέρα και το σύστημα ελέγχου του εναέριου χώρου. Σκοπός ήταν η παρεμπόδιση των εναέριων επιδρομών του εχθρού και αφορούσε κυρίως το κράτος.

Την παθητική αεράμυνα συγκροτούσαν διάφορα μέτρα τα οποία στόχο είχαν να μειώσουν τις συνέπειες μιας αεροπορικής επίθεσης και αφορούσε κυρίως τους Δήμους και τις Κοινότητες. Βασίζονταν κυρίως στην ύπαρξη καταφυγίων και καλά οργανωμένης περίθαλψης των θυμάτων, καθώς και στη διαφώτιση του άμαχου πληθυσμού, για να μπορεί να αναπτύξει πρωτοβουλία σε περίπτωση αεροπορικής επιδρομής και να θέσει σε εφαρμογή στοιχειώδη μέτρα άμυνας.

ΓΑΚ ΕΒΡΟΥ: ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΑΕΡΑΜΥΝΑ του Κωνσταντίνου Ποδοτά
www.aerodata.gr/pdf/books/288/288.pdf

Με την κήρυξη του πολέμου είχαμε και τα πρώτα ανακοινωθέντα. Από τον Ιωάννη Μεταξά κοινοποιήθηκε προς όλη την Επικράτεια εντολή η χώρα να κηρυχθεί σε κατάσταση Αεράμυνας.

Εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ 29/10/1940

Επίσης από το Υφυπουργείο Ασφάλειας κοινοποιήθηκε προς όλες τις Αρχές Παθητικής Αεράμυνας να ληφθούν τα προβλεπόμενα μέτρα, όπως:

• Κατάργηση παντελώς του εξωτερικού φωτισμού (δρόμοι, πλατείες κ.α.).
• Οι ένοικοι των οικοδομών να καλύψουν με σκούρα υφάσματα ή χαρτιά παράθυρα, φεγγίτες, φωταγωγούς και κάθε άνοιγμα της οικοδομής.
• Σε περίπτωση συναγερμού να προβαίνουν στην πλήρη συσκότιση της οικοδομής κ.λ.π.

Να σημειώσω ότι το μάθημα της Παθητικής Αεράμυνας επιβλήθηκε υποχρεωτικά στα σχολεία της μέσης και ανώτατης εκπαίδευσης.

Η οριστική μορφή του συστήματος παθητικής αεράμυνας της χώρας καθορίστηκε το 1940 με τους Α.Ν. 2372 και 2598, οι οποίοι ρύθμιζαν τις αρμοδιότητες των αρμόδιων υπουργείων και υφυπουργείων.

Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την παθητική αεράμυνα μας δίνει ο ιστορικός Πολύχρους Γεώργιος, ο οποίος ασχολήθηκε με τα Οχυρωματικά έργα Μεταξά. (ΑΜΥΝΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΤΗΣ 4ΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1936-1940" - ikee.lib.auth.gr/record/287007/files/GRI-2017-18274.pdf, σελ. 121).

Η συμβολή των γυναικών στην παθητική αεράμυνα

Η εκπαίδευση των γυναικών περιελάμβανε την οικιακή αυτοπροστασία, όπως την οργάνωση συναγερμού και συσκότισης των κατοικιών, την καλή λειτουργία του καταφυγίου και να το εφοδιάζει με τα κατάλληλα εργαλεία, σε περίπτωση που απαιτηθεί απόφραξη της εισόδου μετά από βομβαρδισμό, να προσφέρει υγειονομική φροντίδα σε τραυματίες κ.α.

Πολλές γυναίκες γράφονταν στον Ερυθρό Σταυρό, προσφέροντας εθελοντικά τις υπηρεσίες τους.

Ακόμη και στη χρήση προσωπίδας εκπαιδεύονταν, σε περίπτωση επίθεσης με αέρια.

Στη φωτογραφία φαλαγγίτισσες κατά την εκπαίδευση

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)