Η ειρηνική επίλυση των διαφορών στο Δίκαιο της Θάλασσας

Ο κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση να γνωρίζει τουλάχιστον μερικά βασικά στοιχεία από το ισχύον Δίκαιο της Θάλασσας.

του Νικόλαου Παπανικολόπουλου

Επειδή πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για την επανέναρξη των διερευνητικών επαφών με την Τουρκία, στις 25 Ιανουαρίου 2021 στην Κωνσταντινούπολη, καθώς αυτές είχαν διακοπεί το Μάρτιο του 2016, νομίζω ότι ο κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση να γνωρίζει τουλάχιστον μερικά βασικά στοιχεία από το ισχύον Δίκαιο της Θάλασσας.

Ο Ο.Η.Ε., μέχρι και το 1982, όλα σχεδόν τα θέματα του «Δικαίου της Θάλασσας», τα είχε αποτυπώσει σε τέσσερις Συμβάσεις, οι οποίες είχαν τεθεί σε ισχύ σε διαφορετικούς χρόνους:

• Σύμβαση για την Αιγιαλίτιδα Ζώνη και τη Συνορεύουσα Ζώνη (1964)
• Σύμβαση για τις Ανοιχτές Θάλασσες (1962)
• Σύμβαση για την Αλιεία και τη Διατήρηση των Ζωντανών Οργανισμών στην Ανοιχτή Θάλασσα (1966)
• Σύμβαση για την Ηπειρωτική Υφαλοκρηπίδα (1964).

Το Δεκέμβριο του 1982, σε Συνδιάσκεψη στο Montego Bay της Jamaica, κατήρτισε σε ενιαίο κείμενο τη «Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας» - UNCLOS 1982.

Η Σύμβαση, η οποία πραγματεύεται πολλά θέματα μεταξύ των οποίων είναι τα δικαιώματα των κρατών χωρίς θάλασσα, η πειρατεία, η ρύπανση, οι θαλάσσιες ζώνες, τα θεσμικά όργανα επίλυσης των διαφορών που προκύπτουν κ.λπ, τέθηκε σε ισχύ το Νοέμβριο του 1994. Η Ελλάδα την επικύρωσε τον Ιούνιο του 1995 με το Νόμο 2321.

Η Τουρκία μετά την εισβολή της στην Κύπρο (1974), άρχισε να φέρνει στην επιφάνεια, τις θέσεις της για όλο το Αιγαίο. Επιδιώκει την ανατροπή του status quo, σε όλα τα επίπεδα, της εθνικής κυριαρχίας, της οικονομικής εκμετάλλευσης και της έρευνας - διάσωσης.

Το θέμα των χωρικών υδάτων ή αιγιαλίτιδας ζώνης, είναι ξεκάθαρα αποκλειστικό δικαίωμα του παράκτιου κράτους και δεν επιδέχεται καμιά συζήτηση ή διαπραγμάτευση με τα όμορα κράτη.

Στο θέμα της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) απαιτείται η συμφωνία των όμορων κρατών και αν αυτή δεν επιτευχθεί, η Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας προβλέπει τέσσερα (4) δικαστήρια αρμόδια για την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν.

Τα χωρικά ύδατα (εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης) της Ελλάδας από το 1936, με το Νόμο 360/1936, έχουν καθοριστεί στα 6 ναυτικά μίλια (1 ν.μ. = 1852 μ.). Με το Νομοθετικό Διάταγμα 187/1973 (άρθρο 139) επαναλήφθηκε ο καθορισμός των 6 ν.μ. αλλά προστέθηκε και η δυνατότητα επέκτασής τους, με έκδοση Προεδρικού Διατάγματος, μετά από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου. Με το Νόμο 2321/1995, με τον οποίο η Ελλάδα επικύρωσε τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, απέκτησε και διεθνές νομικό έρεισμα επέκτασής τους μέχρι τα 12 ναυτικά μίλια (άρθρο 3 της Σύμβασης). Η προοπτική αυτή, θεωρήθηκε από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση της Τουρκίας ως αιτία πολέμου (casus belli).

Η συμπεριφορά αυτή της Τουρκίας παραβιάζει κατάφωρα θεμελιώδεις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών περί απαγόρευσης χρήσης ή απειλής χρήσης βίας (άρθρο 2, παρ. 4), περί ειρηνικής επίλυσης (άρθρο 2, παρ. 3) και περί καλής γειτονίας και ειρηνικής συνύπαρξης.

Σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας, χωρικά ύδατα έχουν οι ηπειρώτικες ακτές και όλα τα νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, ανεξάρτητα αν κατοικούνται ή όχι (άρθρα 3 και 121 της Σύμβασης). Στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου όπου η απόσταση από τις Μικρασιατικές ακτές είναι μικρότερη των 6 ν.μ. ισχύει η “μέση γραμμή” (άρθρο 15 της Σύμβασης).

Στην αιγιαλίτιδα ζώνη το κράτος ασκεί πλήρη κυριαρχία η οποία εκτείνεται και στον πάνω από αυτή, εναέριο χώρο όσο και στο βυθό και το υπέδαφός του. Στη ζώνη αυτή, τα πλοία τρίτων κρατών έχουν το δικαίωμα της αβλαβούς διέλευσης.

Το δικαίωμα επέκτασης του ορίου της αιγιαλίτιδας ζώνης μέχρι τα 12 ν.μ. είναι κυριαρχικό και ασκείται μονομερώς και κατά συνέπεια δεν υπόκειται σε κανενός είδους περιορισμό ή εξαίρεση και δεν επιδέχεται αμφισβητήσεως από τρίτα κράτη (το άρθρο 3 της Σύμβασης, που ενσωματώνει κανόνα εθιμικού δικαίου, ουδένα περιορισμό ή εξαίρεση ως προς το δικαίωμα αυτό θέτει). Η συντριπτική πλειοψηφία των παράκτιων κρατών, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, έχει προσδιορίσει το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης στα 12 ν.μ. Η ίδια η Τουρκία έχει επεκτείνει, ήδη από το 1964, την αιγιαλίτιδα ζώνη της στα 12 ν.μ. στον Εύξεινο Πόντο και τη Μεσόγειο.

Τα χωρικά μας ύδατα στο Αιγαίο, μέχρι τώρα, είναι στα 6 ναυτικά μίλια ενώ στο Ιόνιο, από το βορειότερο σημείο της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων μέχρι το Ακρωτήριο Ταίναρο της Πελοποννήσου, πρόσφατα, με το ΠΔ 107/2020 και το Ν. 4767/2021 (ΦΕΚ 9 Α/21-01-2021) επεκτάθηκαν από τα 6 στα 12 ν.μ.

Για την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (Α.Ο.Ζ., η έννοια της οποίας υπερκαλύπτει αυτήν της υφαλοκρηπίδας), από το Μέρος V (άρθρα 55 έως 75) της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, προκύπτουν τα εξής:

Ως Α.Ο.Ζ. ορίζεται η πέραν των χωρικών υδάτων περιοχή, που εκτείνεται μέχρι, δυνητικά, την απόσταση των 200 ναυτικών μιλίων. Συνεπώς, αν δεν θέλεις να χάσεις, πρώτα καθορίζεις τα χωρικά σου ύδατα και μετά την Α.Ο.Ζ.

Σε αυτή, το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικά δικαιώματα (σ.σ και όχι πλήρη κυριαρχία όπως στα χωρικά ύδατα) που αποσκοπούν στη εξερεύνηση, εκμετάλλευση, διατήρηση και διαχείριση των φυσικών πόρων, ζωντανών ή μη, των υπερκείμενων του βυθού υδάτων, του θαλάσσιου βυθού και του υπεδάφους του.

Στην Α.Ο.Ζ, όλα τα κράτη απολαμβάνουν τις ελευθερίες της ναυσιπλοΐας και υπέρπτησης καθώς και τα δικαιώματα τοποθέτησης υποβρυχίων καλωδίων και αγωγών.

Τα νησιά, οι νησίδες και οι βραχονησίδες έχουν ΑΟΖ μόνο εφόσον μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη διαβίωση ή δική τους οικονομική ζωή.

Κατά την άσκηση των δικαιωμάτων του για την ΑΟΖ, το Κράτος λαμβάνει υπόψη τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των άλλων όμορων Κρατών και η οριοθέτηση της ΑΟΖ πραγματοποιείται κατόπιν συμφωνίας με αυτά.

Αν δεν επιτευχθεί συμφωνία, σε κάθε διαφορά που η παράταση της μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφαλείας, τα Κράτη προσφεύγουν στις προβλεπόμενες με ειρηνικά μέσα διαδικασίες που αναφέρονται:

• Στο άρθρο 33 του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ και
• Στο Μέρος XV "Επίλυση Διαφορών" (άρθρα 279 έως 299) της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας.

Το άρθρο 33 του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ αναφέρει: «Σε κάθε διαφορά που η παράταση της μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφαλείας, τα ενδιαφερόμενα μέρη θα προσπαθούν πρώτα από όλα να λύσουν τη διαφορά τους με διαπραγματεύσεις, έρευνα, μεσολάβηση, συνδιαλλαγή, διαιτησία, δικαστικό διακανονισμό, προσφυγή σε τοπικούς οργανισμούς ή συμφωνίες ή με άλλα ειρηνικά μέσα της εκλογής τους».

Στο Μέρος XV "Επίλυση Διαφορών" (άρθρα 279 έως 299) της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, προβλέπονται τέσσερα (4) Δικαστήρια αρμόδια για την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν:

1. Το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας

Το "Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας" εδρεύει στο Αμβούργο της Γερμανίας αλλά δύναται να συνεδριάζει και να ασκεί τα καθήκοντά του οπουδήποτε, όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο.

Απαρτίζεται από 21 δικαστές που εκλέγονται από κατάλογο προτεινόμενων υποψηφίων των χωρών μελών του ΟΗΕ. Οι εκλέκτορες σύμφωνα με το καταστατικό θα πρέπει να μεριμνούν ώστε οι εκλεγόμενοι διεθνείς δικαστές να χαίρουν υψηλής φήμης, εντιμότητας, ακεραιότητας και γνώσεων περί του Δικαίου θαλάσσης και να αντιπροσωπεύουν κατά το δυνατόν τα κυριότερα παγκόσμια νομικά συστήματα καθώς και τη δίκαιη γεωγραφική κατανομή εκ της καταγωγής τους. Η θητεία των δικαστών είναι 9ετής και ανανεώσιμη. Τα καθήκοντά τους είναι ασυμβίβαστα με οποιαδήποτε πολιτικά ή διοικητικά καθήκοντα ή συναφείς εργασίες εξερεύνησης, εκμετάλλευσης στη θάλασσα.

2. Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης

Το "Διεθνές Δικαστήριο της Δικαιοσύνης" ή "Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης", όπως είναι πιο γνωστό από την έδρα του, την πρωτεύουσα της Ολλανδίας, δεν αποτελεί αυτοτελή οργανισμό, επειδή είναι το κύριο δικαστικό όργανο του ΟΗΕ και το καταστατικό του αποτελεί τμήμα του Καταστατικού του ΟΗΕ.

Συγκροτείται από 15 δικαστές που εκλέγονται για 9 έτη από το Συμβούλιο Ασφαλείας και τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Κάθε 3 έτη ανανεώνεται το 1/3 των δικαστών. Οι δικαστές εκλέγονται για 9 έτη με βάση τα προσόντα τους και όχι την εθνικότητά τους, αποκλειόμενης μόνο της περίπτωσης εκλογής δύο δικαστών της ίδιας εθνικότητας. Επίσης δεν επιτρέπεται κατά τη θητεία τους να ασκούν παράλληλα άλλη επαγγελματική δραστηριότητα.

Για να εισέλθει ένα θέμα στο Διεθνές Δικαστήριο πρέπει όλα τα ενδιαφερόμενα κράτη να συμφωνούν για την παραπομπή της διαφοράς τους σ’ αυτό. Οι εκδιδόμενες αποφάσεις λαμβάνονται μυστικά και κατά πλειοψηφία και είναι υποχρεωτικές, ενώ αντίθετα οι γνωμοδοτήσεις δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα.

3. Το Διαιτητικό Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας

Το "Διαιτητικό Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας" θεσμοθετήθηκε με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας 1982. Ο τρόπος συγκρότησης και λειτουργίας του, περιγράφεται αναλυτικά στο παράρτημα VII (άρθρα 1-13) της Σύμβασης και αφορά ακόμη και χώρες που δεν την έχουν υπογράψει (όπως η Τουρκία). Σύμφωνα με αυτό, ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ καταρτίζει και τηρεί κατάλογο διαιτητών. Κάθε κράτος μέλος της σύμβασης ορίζει σε τακτά χρονικά διαστήματα 4 διαιτητές που περιλαμβάνονται στον συνολικό κατάλογο. Πρόκειται για επιστήμονες, καθηγητές και νομικούς με πείρα στα θέματα οι οποίοι πρέπει να χαίρουν φήμης για την αμεροληψία τους.

4. Το Ειδικό Διαιτητικό Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας

Το "Ειδικό Διαιτητικό Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας" θεσμοθετήθηκε και αυτό με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας 1982 αλλά ασχολείται με συγκεκριμένα - ειδικά θέματα, την αλιεία, την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος, την επιστημονική έρευνα και τη ναυσιπλοΐα (σ.σ. όχι την ΑΟΖ).

Ο τρόπος συγκρότησης και λειτουργίας του περιγράφεται αναλυτικά στο παράρτημα VIII (άρθρα 1-5) της Σύμβασης.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Υποναύαρχος Λ.Σ. (ε.α)