Αλεξανδρούπολη: Νέα Χηλή με δύο ήτα, από τη Χηλή του Πόντου και όχι από τη Χιλή της Ν. Αμερικής

Γιατί η Νέα Χηλή γράφεται με δύο ήτα; Ποια η σχέση της Νέας Χηλής Αλεξανδρούπολης με την Χηλή του Εύξεινου Πόντου; Τι σημαίνει η λέξη χηλή;

της Ουρανίας Πανταζίδου

Από τα παιδικά μας χρόνια είχαμε μάθει να γράφουμε το χωριό μας "Νέα Χιλή", δηλαδή το Χι με –ι–. Έτσι το συνηθίσαμε και εδώ που τα λέμε δε μας είχε απασχολήσει και ποτέ εάν η ονομασία του χωριού ήταν γραμμένη σωστά. Εξάλλου ποιος θα αμφισβητούσε τους δασκάλους μας…

Επιστρέφοντας στην Αλεξανδρούπολη τον Σεπτέμβριο του 2017 και ψάχνοντας πληροφορίες για τον τόπο όπου γεννήθηκα, άρχισε να μ΄ απασχολεί, μεταξύ άλλων, και η ορθογραφία του ονόματος Νέα Χηλή. Γιατί κάποιοι την έγραφαν με δυο ήττα; Από πότε χρονολογείται η ύπαρξη της Χηλής στον Εύξεινο Πόντο και τι σήμαινε η λέξη xηλή κατά την αρχαιότητα; Υπάρχει σχέση της Χηλής του Εύξεινου Πόντου με τη Χιλή, τη χώρα της Νοτίου Αμερικής;

Έτσι άρχισα να ψάχνω, καθώς από τους πρόσφυγες της Χηλής (τουρκ. Sile), μιας ακόμη κοιτίδας του ελληνισμού στον Εύξεινο Πόντο, προήλθε μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και το όνομα της Νέας Χηλής Αλεξανδρούπολης.

Τότε είχα καταγράψει την ετυμολογία της αρχαίας ελληνικής λέξης xηλή. Επίσης είχα βρει να γίνεται αναφορά στη Χηλή - πολίχνη στον Εύξεινο Πόντο - από τη Βυζαντινή πριγκίπισσα και λόγιο Άννα Κομνηνή, η οποία στο έργο της "Αλεξιάδα", μεταξύ άλλων αναφέρει και το φρούριο το οποίο είχε κτίσει εκεί ο πατέρας της και αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός. Τέλος είχα καταγράψει και την αναφορά που έκανε για τον τόπο καταγωγής του (Χηλή) ο σύγχρονος αρχαιολόγος Γεώργιος Μπακαλάκης. (www.alexpolisonline.com/2017/11/blog-post_28.html)

Η Χηλή στον Εύξεινο Πόντο. Στο βάθος το φρούριο για το οποίο γράφει η Άννα Κομνηνή

Κάποιος αναγνώστης (κ. Στέφανος Δημητριάδης), σχολιάζοντας τότε το άρθρο μου, πρόσθεσε ότι και ο Βυζαντινός πολιτικός και ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης γράφει για τη Χηλή, ενισχύοντας έτσι τα όσα είχα γράψει:

«Αν δεν το είχε στο νου της η Άννα Κομνηνή, το είχε μάλλον ο Νικήτας Χωνιάτης (σ. 309: αναφέρεται στο έτος 1185): βραχέος γοῦν διαλιπόντος καιροῦ καὶ αὐτὸν συνειληφὼς τὸν Ἀλέξιον εἱρκτῇ παραδίδωσιν, ἔπειτα τοὺς ὀφθαλμοὺς διαλωβησάμενος ἐς τὴν Χηλὴν ὑπερόριον τίθησι· πολίχνιον δέ ἐστιν αὕτη πάραλον, ἀγχοτάτω τοῦ Ποντίου ᾠκισμένον στόματος, ἔνθα καὶ πυργίον εἰσδέχεται τὸν Ἀλέξιον τούτου ἕνεκα δομηθέν».

Η ετυμολογία της αρχαίας ελληνικής λέξης χηλή

Σύμφωνα με τα ερμηνευτικά λεξικά η λέξη χηλή σημαίνει:

1. Τη δαγκάνα των καβουριών, αστακών κ.λ.π.
2. Την οπλή ή το νύχι δίχηλου ζώου.
3. Την προεξοχή γης που εισχωρεί στη θάλασσα (προβλήτα, μώλος).

Ας δούμε επίσης πια ετυμολογία υπάρχει για τη λέξη / όνομα Χιλή (Chile - Τσίλε), όπως δηλαδή ονομάζεται η χώρα της Νοτίου Αμερικής. Σχετικά με την προέλευση του ονόματος υπάρχουν διάφορες εκδοχές π.χ.:

1. Οι Ίνκας ονόμαζαν την κοιλάδα της Ακονκάγουα «Τσίλι», ως παράφραση του ονόματος «Τίλι» ενός αρχηγού ιθαγενών Ινδιάνων, ο οποίος κυριαρχούσε στην περιοχή την εποχή του εποικισμού από τους Ίνκας (15ος αιώνας).
2. Το όνομα της χώρας προέρχεται από την ιθαγενή λέξη των ινδιάνων Μαπούτσε «Τσίλι», που σήμαινε πιθανότατα «εκεί που τελειώνει η γη ή το βαθύτερο σημείο της γης ή γλάρος».
3. Οι Ισπανοί κατακτητές γνώρισαν την ονομασία Χιλή (Τσίλε) από τους Ίνκας, και ακολούθως η πρώτη ισπανική αποστολή νότια του Περού, με αρχηγό των Ντιέγο ντε Αλμάγρο, ονόμασε έτσι την κοιλάδα που κατοικούσαν οι Ινδιάνοι Μαπούτσε. (el.wikipedia.org)

Η αστρονομία και αι Χηλαί Σκορπίου

Θέλοντας να ενισχύσω την έως τότε έρευνά μου, που ομολογουμένως με ώθησε να διορθώσω στο εξής τη λέξη από Χιλή σε Χηλή, θα καταφύγω και σε άλλες πηγές. Στο παρόν επέλεξα κάποιες από αυτές, που χρησιμοποιούν την αρχαία ελληνική λέξη χηλή, οι οποίες προέρχονται τόσο από την αρχαιότητα όσο κι από τη μετά Χριστόν εποχή και το λόγο του Μεγάλου Βασιλείου, καθώς και από τη σύγχρονη εποχή.

Σύμφωνα με την Ελληνική Αστρονομική Ένωση κατά τους προχριστιανικούς χρόνους ο αστερισμός του Σκορπιού ή Σκορπίου, μαζί με τις δαγκάνες του "Χηλαί Σκορπίου" σχημάτιζε ένα διπλό αστερισμό. Αργότερα αι "Χηλαί Σκορπίου" αποσπάστηκαν και σχημάτισαν τον αστερισμό του Ζυγού. Έτσι τον βρίσκουμε στον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο και στον Άρατο.

«Οὗτος διὰ τὸ μέγεθος εἰς δύο δωδεκατημόρια διαιρεῖται· καὶ τὸ μὲν ἐπέχουσιν αἱ χηλαί, θάτερον δὲ τὸ σῶμα καὶ τὸ κέντρον. τοῦτον, φασίν, ἐποίησεν Ἂρτεμις ἀναδοθῆναι ἐκ τῆς κολώνης τῆς Χίου νήσου, καὶ τὸν Ὠρίωνα πλῆξαι, καὶ οὕτως ἀποθανεῖν, ἐπειδὴ ἐν κυνηγεσίῳ ἀκόσμως αὐτὴν ἐβιάσατο· ὃν Ζεὺς ἐν τοῖς λαμπροῖς ἔθηκε τῶν ἄστρων, ἵν' εἰδῶσιν οἱ ἐπιγινόμενοι ἄνθρωποι τὴν ἰσχύν τε αὐτοῦ καὶ τὴν δύναμιν» (Ερατοσθένης).

Επίσης στο περιοδικό "ΠΤΗΣΗ" ο Γεώργιος Δ. Γεωργιάδης αναφέρει σχετικά με τον αστερισμό του Ζυγού: «Εκείνο που οι Άγγλοι ορίζουν δια της εννοίας Claws (= ζωόνυχα) ορίζεται και διά της - μάλλον άγνωστης - ελληνικής λέξεως χηλαί».

Ας πάμε και στη μετά Χριστόν εποχή και στο Μέγα Βασίλειο

Πολύ συχνά στις παραινέσεις τους οι Πατέρες της Εκκλησίας χρησιμοποιούν παραδείγματα από τη φύση, για να κάνουν περισσότερο σαφή την ηθική διδασκαλία τους. Σε ένα κήρυγμά του ο Μέγας Βασίλειος (329-378 μ.Χ.) χρησιμοποιεί το παράδειγμα του κάβουρα που επιστρατεύει την πονηριά και την εφευρετικότητά του προκειμένου να εξασφαλίσει τη λεία του:

Ὁ καρκῖνος τῆς σαρκὸς ἐπιθυμεῖ τοῦ ὀστρέου·
Ο κάβουρας επιθυμεί τη σάρκα του στρειδιού∙

ἀλλά δυσάλωτος ἡ ἄγρα αὐτῷ γίνεται διὰ τὴν περιβολὴν τοῦ ὀστράκου.
αλλά το κυνήγι γι΄ αυτόν γίνεται δύσκολο εξαιτίας του σκληρού περιβλήματος του οστρακόδερμου.

Ἡ φύσις γὰρ κατησφαλίσατο ἀρραγεῖ ἑρκίῳ τὸ ἁπαλὸν τῆς σαρκός.
Γιατί η φύση διασφάλισε με άθραυστο περίβλημα την απαλότητα της σάρκας.

Διὸ καὶ ὀστρακόδερμον προσηγόρευται.
Γι’ αυτό και έχει ονομαστεί οστρακόδερμο.

Καὶ ἐπειδὴ δύο κοιλότητες προσηρμοσμέναι ἀλλήλαις ἀκριβῶς περιπτύσσονται τὸ ὄστρεον,
Και επειδή τα δύο κελύφη που συναρμόζονται μεταξύ τους απόλυτα αγκαλιάζουν το στρείδι,

ἀναγκαίως αἱ χηλαὶ τοῦ καρκίνου ἄπρακτοί εἰσίν.
αναγκαστικά οι δαγκάνες του κάβουρα είναι αναποτελεσματικές.

Όπως βλέπουμε και ο Μέγας Βασίλειος αναφέρει την αρχαία ελληνική λέξη χηλή.
(στην αλληγορία αυτή, όπου χηλαί καρκίνου = δαγκάνες του κάβουρα).

Επιπρόσθετα θα ήθελα να επισημάνω ότι και στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου υπάρχουν οι αρχαίες Χηλές, μετέπειτα Βεβέκιον (τουρκ. Μπεμπέκ), όπου βρισκόταν και το περίπτερο (κιόσκι) του Σουλτάνου Σελίμ Γ΄. Σε αυτό το περίπτερο ο Σουλτάνος και οι αξιωματούχοι του υποδέχονταν τους εκπροσώπους των ξένων κρατών.

Οι Χηλές (Μπεμπέκ) στο Βόσπορο

Η Κάρα του Αγίου Ευθυμίου στο Κερατσίνι

Τελειώνοντας την παρούσα καταγραφή θα αναφέρω ακόμη μια πηγή. Ίσως πολλοί να γνωρίζουν ότι στον οικισμό της Ευγένειας του Δήμου Κερατσινίου - Δραπετσώνας υπάρχει ο ναός του Αγίου Ευθυμίου, Επισκόπου Σάρδεων.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στην περιοχή Κερατσινίου - Δραπετσώνας είχαν εγκατασταθεί χιλιάδες πρόσφυγες, δημιουργώντας διάφορους συνοικισμούς όπως Ανάληψη, Άγιος Γεώργιος, Ανάσταση, Ευγένεια. Στον οικισμό της Ευγένειας οι περισσότεροι πρόσφυγες ήταν από τη Χηλή του Εύξεινου Πόντου και Καππαδόκες.

Με τις προσπάθειες των προσφύγων χτίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο ναός του Αγίου Ευθυμίου. Λέγεται ότι το 1936 είχε μεταφερθεί εκεί και η Κάρα του Αγίου, η οποία φυλάσσονταν στη Θεσσαλονίκη από τη γυναίκα που την είχε μεταφέρει στην Ελλάδα.

Οι Χηλήτες πρόσφυγες αφιέρωσαν και την παρακάτω αναθηματική πλάκα στη μνήμη των 150 ανδρών της Χηλής, που εξοντώθηκαν από τους Τούρκους το Σεπτέμβριο του 1922. Όπως βλέπουμε και εδώ, οι πρόσφυγες εκείνοι έγραφαν την αλησμόνητη πατρίδα τους ΧΗΛΗ. Και πως να μην την έγραφαν ΧΗΛΗ όταν υπήρχε ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μπακαλάκης αλλά και ο φιλόλογος καθηγητής Αθανάσιος Ασιατίδης από την Κρώμνη του Πόντου, ο οποίος υπήρξε από τους πρωτεργάτες της ανέγερσης του ναού του Αγίου Ευθυμίου.

Η αναθηματική πλάκα στον ναό του Αγίου Ευθυμίου
στον οικισμό της Ευγένειας στο Κερατσίνι

Ενημερωτικά μια παρόμοια αναθηματική πλάκα υπάρχει και στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης, αφιέρωμα του συλλόγου των Χηλητών της Αλεξανδρούπολης το 1985.

Σύμφωνα με πηγές, την παραμονή της διανομής από το κράτος των προσφυγικών καταλυμάτων σε άστεγες οικογένειες προσφύγων στην Ευγένεια τον Αύγουστο του 1932, οι κάτοικοι θ΄ απαιτήσουν και την ανέγερση εκκλησίας. Μέλος της επιτροπής που σχηματίστηκε τότε ήταν και ο νεαρός τότε Αθανάσιος Ασιατίδης (υπήρξε και ψάλτης στο ναό του Αγίου Ευθυμίου από την ηλικία των 15 χρόνων έως το 1985), που μαζί με το πλήθος, παραβίασαν πόρτες διαδοχικών κατοικιών κι άρχισαν να λειτουργούν και να προσεύχονται.

Στη συνέχεια ένα ξύλινο κτίσμα θα γίνει ο πρώτος ναός και σιγά - σιγά θα χτιστεί η σημερινή εκκλησία, στην αποπεράτωση της οποίας βοήθησαν πολλοί. Δόθηκε δε το όνομα του Αγίου Ευθυμίου, επισκόπου Σάρδεων, πατέρα της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, από τη μεταφορά εκεί της Κάρας του αγίου, την οποία είχε μεταφέρει στην Ελλάδα η Ανδρονίκη Χατζή*. (Δημήτριος Κρασονικολάκης dimitriskrasonikolakis.blogspot.com).

Η παλιά Λειψανοθήκη με την Κάρα του Αγ. Ευθυμίου

* Σχετικά με την Ανδρονίκη Χατζή ή Χατζηανδρονίκη

Ο Γ. Μπακαλάκης στο βιβλίο του "Ο θρήνος της Χηλής και το ξόδι του Κατσαρού", αναφέρει ότι η Χατζηανδρονίκη ήταν η γυναίκα που μετέφερε την Κάρα του Αγίου Ευθυμίου από την Χηλή του Εύξεινου Πόντου στην Ελλάδα. Από την άλλη βλέπουμε ότι ο κ. Δ. Κρασονικολάκης ονομάζει τη γυναίκα Ανδρονίκη Χατζή.

Όσον αφορά το όνομα της γυναίκας που μετέφερε την Κάρα από τη Χηλή στην Ελλάδα, θα τολμήσω να εκφέρω και τη δική μου άποψη, που τείνει περισσότερο με αυτήν του Γ. Μπακαλάκη (δηλ. το Χατζηανδρονίκου ήταν το επώνυμο εκείνης της γυναίκας).

Ψάχνοντας στις λίστες με τους πρόσφυγες, θα βρω ότι στη Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης είχε εγκατασταθεί ένας πρόσφυγας από τη Χηλή με το όνομα Χατζή Ανδρονίκου Ιωάννης του Ιωάννου.

Όμως στην απογραφή που πραγματοποιήθηκε το Μάιο του 1928 ο Χατζηανδρονίκου δε θα βρεθεί στον οικισμό της Νέας Χηλής, καθώς είχε φύγει παλιότερα, οικειοθελώς απ΄ αυτόν, σύμφωνα πάντα με τα στοιχεία που προκύπτουν από την τότε απογραφή. (αριθμός καταγραφής πρόσφυγα Χατζή Ανδρονίκου Ιωάννης του Ιωάννη 32781 Β., όπου το –Β– δήλωνε την οικειοθελή αναχώρηση ενός πρόσφυγα από τον τόπο της αρχικής καταγραφής του).

Είναι γνωστόν ότι επειδή η περιοχή της Νέας Χηλής, την πρώτη εκείνη περίοδο της εγκατάστασης των προσφύγων μαστίζονταν από την ελονοσία και τον τύφο, οι περισσότεροι από τους Χηλήτες είχαν εγκαταλείψει τον οικισμό. Εικάζω ότι η Χατζηανδρονίκη (η οποία, όπως αναφέρουν πηγές αρχικά είχε περάσει από τη Νέα Χηλή) ήταν η σύζυγος του Χατζηανδρονίκου. Φεύγοντας πριν το 1928 από τη Νέα Χηλή, έχοντας πάντα μαζί της και την Κάρα του αγίου Ευθυμίου, εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη (ενημερωτικά έχω εντοπίσει μια Χατζηανδρονίκη στη Θεσσαλονίκη το 1939).

Τελικά από την έως τώρα έρευνά μου διαπίστωσα, για ακόμη μια φορά ότι δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ της Χηλής του Εύξεινου Πόντου και της Χιλής της Ν. Αμερικής. Θα μου πείτε βέβαια, έχει τόση μεγάλη σημασία η ορθογραφία ενός ονόματος, ιδίως τη σημερινή εποχή με τη γλώσσα του ίντερνετ και των γκρίκλις; Ίσως και να έχει, αν σκεφθεί κανείς ότι η - σωστή - χρήση του ονόματος ΧΗΛΗ δείχνει τη συνέχεια του ελληνισμού από τους αρχαίους χρόνους και ότι πίσω από ένα όνομα υπάρχει πλούσια ιστορία…

Γνωρίζω ότι η συνήθεια είναι πολύ ισχυρή κι όπως λέγεται είναι η δεύτερη φύση του ανθρώπου. Και ίσως να είναι δύσκολο ν΄ αλλάξει / διορθώσει κανείς μια συνήθεια χρόνων. Ας πούμε, πως μπορείς να πείσεις την ποδοσφαιρική ομάδα της Α.Ε. Ν. Χιλής να διορθώσει την επωνυμία της σε Α.Ε. Ν. Χηλής. Δεν επέλεξα τυχαία την ομάδα, καθώς ο αθλητισμός είναι ένα όχημα που μπορεί να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο σε πολλούς τομείς.

Καλλιτεχνική προσέγγιση της εικόνας που εκφράζει ο αστερισμός του σκορπιού
el.wikipedia.org

Η Χηλή στον Εύξεινο Πόντο
neoxori-xili.blogspot.com

Είναι εντυπωσιακό το πως μοιάζει η περιοχή της Χηλής με αυτήν του αστερισμού του σκορπιού. Αρκεί κάποιος να προσέξει τις δαγκάνες του σκορπιού (Χηλαί Σκορπίου) και τα τμήματα γης της Χηλής, αριστερά και δεξιά που εισχωρούν στη θάλασσα.

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)

Πηγές:

• Ελληνική Αστρολογία (www.astrologicon.org)
• Περιοδικό ΠΤΗΣΗ (library.techlink.gr)
• Μέγας Βασίλειος, Ένα διδακτικό παράδειγμα (ebooks.edu.gr)
• Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη "Με το βλέμμα των περιηγητών" (el.travelogues.gr)
• Δημήτρης Κρασονικολάκης (dimitriskrasonikolakis.blogspot.com)
• Η Τίμια Κάρα του Αγίου Ευθυμίου του Ομολογητή, Επισκόπου Σάρδεων (greekorthodoxreligioustourism.blogspot.com)