Παράγοντες που οδηγούν σε αποσιωπήσεις στην ιστορία

Η ιστορία, όπως παράγεται και αναπαράγεται, συντίθεται όχι μόνο από όσα λέγονται, αλλά και από όσα δεν λέγονται, από σκόπιμες και μη αποσιωπήσεις.

του Δημήτρη Μερκούρη

Στο ελληνικό κράτος, όπως και σε άλλα ευρωπαϊκά έθνη κράτη, η νεοελληνική ιστορική συνείδηση καλλιεργήθηκε πρωτίστως σε σταθερά προς τους λαμπρούς αρχαίους «προγόνους» [1] οι οποίοι, αφού υπέπεσαν διαδοχικά στην κυριαρχία των Μακεδόνων, των Ρωμαίων, των Βυζαντινών, των Οθωμανών, αναβιώνουν ως μυθικός Φοίνιξ. Αυτή όμως, η επινοημένη προσπάθεια της απευθείας ιστορικής συνέχειας με την αρχαιότητα από τους εμπνευστές και φορείς καλλιέργειας της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης άφησε απ΄ έξω έναν μεγάλο ιστορικό ενδιάμεσο, την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή Βυζαντινή [2] πολιτεία και ιστορία είχε χαρακτηριστεί ως σκοταδιστική, θεοκρατική και δεσποτική με αποτέλεσμα να παραμείνει μέχρι και τα μέσα του 19ου αιώνα στη σιωπή.

Σε κάθε περίοδο της ύπαρξης ενός κράτους, έθνους ή εθνότητας, επιλέγονται ιστορικές στιγμές του παρελθόντος που εξυπηρετούν τις περιστάσεις και μέσω μιας γενικότερης ιδιαίτερης συμφωνίας [3] η επιμέρους επιλογή γίνεται αποδεκτή. Για παράδειγμα στην προσπάθεια του ο Παπαρρηγόπουλος να αντικρούσει της κατηγορίες του Φαλμεράυερ, έγραψε την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», χωρίς να ασχοληθεί ουσιαστικά [4] με το βασικότερο πολιτισμικό συστατικό στοιχείο ασυνέχειας που είναι η ριζική αλλαγή πρόσληψης του θείου. Το μνημειακό έργο του μελέτησε την περίοδο της αρχαίας και την περίοδο της μεσαιωνικής ιστορίας ως μια ενιαία, αδιάσπαστη ιστορική ενότητα και προσπέρασε, σαν να μην υπήρχε ποτέ, έναν από τους τρεις βασικούς πυλώνες [5] δόμησης ενός πολιτισμικού μοντέλου. Με τον Παπαρρηγόπουλο [6] διαμορφώθηκε το τριμερές σχήμα της ελληνικής ιστορίας, αρχαία, βυζαντινή και νεότερη. Το σχήμα αυτό ισχύει και σήμερα στην ελληνική ιστοριογραφία, ιδίως στη σχολική, που βασικός της στόχος είναι η εθνική διαπαιδαγώγηση (Φραγκουδάκη & Δραγώνα, 1997: 10).

Πρόσφατα η υπουργός Παιδείας κ. Νίκη Κεραμέως δήλωσε ότι «…το μάθημα της ιστορίας δε θα πρέπει να έχει κοινωνιολογικό χαρακτήρα, αλλά να καλλιεργεί την εθνική συνείδηση» [7]. Ανάλογη δήλωση είχε κάνει και ο πρώην πρωθυπουργός της χώρας κ. Αντώνης Σαμαράς [8].

Άλλωστε, είναι γνωστό ότι εκτός από το μάθημα της ιστορίας, το μάθημα των θρησκευτικών, το μάθημα της κοινωνικής και πολιτικής αγωγής και τα γλωσσικά μαθήματα, απομακρυσμένα από τον μητρικό επιστημονικό τους φορέα, πάντοτε ήταν ένα διαφιλονικούμενο πεδίο στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, αφού αναλάμβαναν το βάρος της διαμόρφωσης της «ορθής» εθνικής συνείδησης [9]. Αυτό ήταν ακόμη πιο έντονο ειδικά σε περιόδους κατά τις οποίες η εθνικοφροσύνη αποτελούσε τμήμα της επίσημης ιδεολογίας [10]. Χαρακτηριστικό παράδειγμα προσπάθειας χειραγώγησης της ιστορικής μνήμης, αλλά και αποσιώπησης του ρόλου της εκκλησίας κατά την επανάσταση του 1821 είναι η δημόσια αντιπαράθεση του αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου και του καθηγητή Βασίλη Κρεμμυδά για το εγχειρίδιο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού "Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια" που κράτησε περίπου 29 μήνες, από τον Ιανουάριο του 2006 έως τον Μάιο του 2008 [11].

Η επίθεση κατά του βιβλίου προήλθε αρχικά από τον χώρο της εκκλησίας [12] με προεξάρχοντα τον τότε αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, ο οποίος εξέδωσε την 7η Μαίου 2006 δελτίο τύπου [13]. Η απάντηση δεν άργησε να έρθει από τον ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Βασίλη Κρεμμυδά την 7η Οκτωβρίου 2006 στην εφημερίδα «Τα Νέα» [14].

Παράλληλα η στενή διαπλοκή της κυρίαρχης ιδεολογικής ομάδας με τις εκάστοτε κυβερνήσεις και τις πολιτικές σκοπιμότητες την κάνει ακόμη πιο ισχυρή μέσα από τις κυκλικές εορτές, τα μνημεία, τα αναλυτικά προγράμματα και τα σχολικά εγχειρίδια, τα οποία διαμορφώνουν κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και θρησκευτικές στάσεις και συμπεριφορές στους μαθητές αλλά και την κοινωνία. Αντιδρούν στο νέο που ανατρέπει τις παραδοσιακές αξίες που έχουν με επιμέλεια διαμορφωθεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η απόσυρση σχολικών βιβλίων, όπως η Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους του Λευτέρη Σταυριανού [15] κάτω από την επίδραση ιδεολογικών και πολιτικών σκοπιμοτήτων, που είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στις επιλογές μνήμης της κυρίαρχης ομάδας (Αθανασιάδης, 2015). Είναι επίσης, γνωστό φαινόμενο οι αποσιωπήσεις συγκρουσιακών ζητημάτων που προκαλούν διγνωμίες και διχάζουν την κοινή γνώμη - Ελληνικός Εμφύλιος - [16] ή γεγονότα που διεγείρουν το αίσθημα της νοσταλγίας, θλίψης, ατομικής, συλλογικής η εθνικής (Μάντογλου, 2005), όπως στην περίπτωση του οριστικού αφανισμού του Ασιατικού Ελληνισμού.

Συνοψίζοντας, η ιστορία είναι τμήμα του παρελθόντος που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, έχει καταγραφεί και αποθηκευθεί στους διάφορους θύλακες μνήμης. Κατά συνέπεια, η ιστορία είναι τμήμα του παρελθόντος που ανακαλείται μέσω εγγράφων, τεκμηρίων και μαρτυριών. Το παρελθόν, προφανώς, είναι κάτι πολύ πιο ευρύ και δυσπρόσιτο. Έτσι, η συλλογική μνήμη μιας χώρας δεν περιέχει όλα τα επεισόδια του παρελθόντος της. Σε κάθε περίοδο της ύπαρξης ενός κράτους, έθνους ή εθνότητας, υπάρχουν ιστορικές στιγμές οι οποίες, λόγω μιας ιδιαίτερης συμφωνίας με το παρόν, αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία και επίδραση στη συγκυρία της συγκεκριμένης περιόδου. Δημιουργείται έτσι, μια αμοιβαία επίδραση μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, επειδή από το παρόν επιλέγεται το κομμάτι εκείνο του παρελθόντος που έχει σημασία για την περίσταση και, με τη σειρά του, αυτό το παρελθόν ασκεί επίδραση στο παρόν. Ως κυρίαρχη ιστορική μνήμη νοείται η δημόσια μνήμη, όπως δομείται και αναπαρίσταται μέσω των κρατικών μηχανισμών. Η μνήμη αυτή επηρεάζει ποικιλοτρόπως το πώς οι άνθρωποι θυμούνται το παρελθόν τους, αφού μορφοποιεί την προσωπική τους μνήμη. Έτσι η αφήγηση για το παρελθόν, όπως παράγεται και αναπαράγεται κυρίως από τις κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες και τους κρατικούς θεσμούς, συντίθεται όχι μόνο από όσα λέγονται, αλλά και από όσα δεν λέγονται, από σκόπιμες και μη αποσιωπήσεις.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΜΕΡΚΟΥΡΗΣ
Σύμβουλος Δημοτικής Κοινότητας Αλεξανδρούπολης
https://ermiss.blogspot.com

[1] Είναι χαρακτηριστικός ο πρόλογος του 1ου Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος, «…η μελέτη του παρελθόντος βίου αυτού παντί μεν έθνει επιβάλλεται επιτακτικώς, τω ελληνικό όμως καθιστά την υψίστην των υποχρεώσεων αυτού. Εκ των παλαιών εθνών, ως τοιούτον και πολιτικόν άγον βίον, μόνον το ελληνικόν έθνος περιεσώθη…». Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος, Αδελφοί Περρή, Αθήνα 1883. Ανάκτηση 22/03/2021 olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/4408

[2] Ο όρος «Βυζαντινός» επινοήθηκε το 1557, έναν αιώνα περίπου μετά την Άλωση, από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βολφ, που τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στο έργο του Corpus Historiae Byzantinae, με σκοπό να κάνει διάκριση ανάμεσα στην αρχαία Ρωμαϊκή ιστορία και τη μεσαιωνική ιστορία. Το 1857 ο όρος «Βυζαντινός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα από τον Βρετανό ιστορικό Τζορτζ Φίνλεϊ το 1857 και από εκεί διαδόθηκε και σε άλλες γλώσσες μέσω της Βρετανικής αυτοκρατορίας.

[3] Τόσο ο Φαλμεράυερ όσο και οι άλλοι Ευρωπαίοι προφανώς άτολμοι και φοβούμενοι τις αντιδράσεις του Βατικανού, δεν επιχείρησαν να σχολιάσουν την ασυνέχεια της αρχαίας ελληνικής κοσμοαντίληψης με τη νέα θρησκεία.

[4] Ο Παπαρρηγόπουλος ήταν αυτός που επινόησε την ανωτερότητα και τη δυνατότητα πολιτισμικής αφομοίωσης άλλων πληθυσμιακών ομάδων. «Το αρχαίον ελληνικόν έθνος, μη δυνηθέν να συνταχθή υπό μιαν πολιτείαν, μηδέ να προτείνη τον αυτοτελή βίο των κατά μέρος πόλεων, δεν ηφανίσθη δια τούτο από προσώπου της ιστορίας. Μετά τον πρόωρον θάνατον των ιδίων αυτού πολιτικών γόνων, υιοθέτησεν αλληλοδιαδόχως το έργον του μαγάλου Αλεξάνδρου, το έργον του Χριστιανισμού, το έργον του Μεγάλου Κωνσταντίνου, και, μεταπλασσόμενον μεν εκάστοτε κατά τας ανάγκας και τας περιστάσεις πάσης νέας αυτού ιστορικής εντολής, διασώζον δε πάντοτε κατά το μάλλον και ήττον το δαιμόνιον αυτού πνεύμα, επρωταγωνίστησεν επί μακρόν έτι εν τω κόσμω τούτω». (Παπαρρηγόπουλος, Κ., 1886: α).

[5] Σύμφωνα με το καθηγητή Μάνο Δανέζη τρεις είναι οι πυλώνες που συνθέτους και καθορίζουν την πορεία ενός πολιτισμικού ρεύματος: α) Το Πολιτικό Σύστημα, Β) Η Επιστήμη - Τεχνολογία και γ) η Θρησκεία. Ανακτήθηκε 22.03.2021: www.manosdanezis.gr/zoue-se-ena-matrix

[6] Βόγλη Ελπίδα, Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμα του, Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Αθήνα 2015, σ. 281. Ανακτήθηκε 20.03.2021 www.kallipos.gr

[7] Σωτήρης Παναγιώτης, Οι πόλεμοι της ιστορίας στην ελληνική εκπαίδευση, Εφημερίδα Το Βήμα, Αθήνα, 07.09.2019. Ανάκτηση 25.03.2021 www.tovima.gr/2019/09/07/society/oi-polemoi-tis-istorias-stin-elliniki-ekpaideysi

[8] «Οι Ιστορικοί μπορούν να συζητούν μεταξύ τους τα επιστημονικά και επιστημολογικά ζητήματα της Ιστορίας, όσο θέλουν. Όταν όμως, αποφασίζουν πώς θα διδάξουν Ιστορία στα παιδιά, καλό είναι να ρωτάνε και κανένα παιδαγωγό. Και το κυριότερο, να ρωτάνε και τους πολίτες, γιατί αφορά άμεσα στο πώς θα μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Άλλωστε, το ότι η παιδεία «έχει σκοπό την… ανάπτυξη της εθνικής υνείδησης» των Ελλήνων δεν είναι «μύθος», ούτε εθνικιστικός ισχυρισμός. Το λέει ρητά ο Σύνταγμα στο άρθρο 16 παράγραφος 2…Κι όσοι ζητούν να γκρεμίσουν κάθε παραδοσιακό μύθο που εμπεδώνει εθνική συνείδηση, παραβιάζουν το Σύνταγμα…Και η παραβίαση του Συντάγματος δεν είναι ούτε «Ιστορικό» ούτε «παιδαγωγικό» ζήτημα. Είναι καθαρώς πολιτικό και μας αφορά όλους.» Αντ. Σαμαράς, Η μανία αποδόμησης των μύθων, περιοδ. Μετεξέλιξη, Αθήνα Μάιος 2007.

[9] Luigi Cajani, Η ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία: από την εθνική βιογραφία σε μια Ιστορία της ανθρωπότητας. Ανάκτηση 23.03.2021 www.he.duth.gr/sharedhistories/index.php/contents/europe-and-the-world/seminar-papers-2/the-history-taught-in-schools

[10] Στη δεκαετία του 1960 το εγχειρίδιο της Β΄ Γυμνασίου, «Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική 146 π.Χ. - 1453 μ.Χ.» του Κώστα Καλοκαιρινού, θα δεχτεί έντονες κριτικές γιατί δεν υπηρετούσε το σχήμα για τη «συνέχεια του Έθνους». Στο γενικότερο ολιστικό και ολοκληρωτικό ιδεολογικό πλαίσιο των Απριλιανών ήταν και η απόσυρση του συνόλου των βιβλίων που εισήχθησαν με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 (Ν. 4379/64) από τον Ευάγγελο Παπανούτσο. Σωτήρης Παναγιώτης, Οι πόλεμοι της ιστορίας στην ελληνική εκπαίδευση, Το Βήμα. Ανάκτηση, 24.03.2021, www.tovima.gr/2019/09/07/society/oi-polemoi-tis-istorias-stin-elliniki-ekpaideysi

[11] Απόστολος Λακασάς, Σχολικά βιβλία που κόπηκαν ως έργα ψεύδους, Η καθημερινή. Ανάκτηση 23.03.2021, www.kathimerini.gr/843495/article/politismos/vivlio/sxolika-vivlia-poy-kophkan-ws-erga-yeydoys

[12] Ανδρέας Σταλίδης, Ανασκόπηση των αντιδράσεων για το βιβλίο Ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού, Αντίβαρο. Ανάκτηση 28.10.2019, www.antibaro.gr/article/38

[13] «Στο Βιβλίο της Ιστορίας της Στ΄Δημοτικού ουδόλως γίνεται λόγος για την συμβολή της Εκκλησίας στην Επιτυχία της Επανάστασης του 1821. Είναι δίκαιο αυτό; 11 Πατριάρχες, 100 Ιεράρχες και 6.000 παπάδες διαγράφησαν μονοκοντυλιά, που έδωσαν το αίμα τους; Εμείς θα διαμαρτυρηθούμε βεβαίως αρμοδίως και θα το επισημάνουμε. Γιατί όμως να γίνονται σε ένα τέτοιο λαό αυτά, ο οποίος είναι υπερήφανος για την τιμητική του διάκριση στην Ιστορία;».

[14] Ο Αρχιεπίσκοπος τα έβαλε, το είπαμε, επανειλημμένα με τα δύο βιβλία που κρίνονται εδώ, επειδή, λέει, δεν γίνεται σ' αυτά καμία αναφορά στον ρόλο της Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821 και ότι αποσιωπάται η σημαντική προσφορά της Εκκλησίας στην Ιστορία του τόπου· προφανώς, δεν έχει διαβάσει τα βιβλία, γιατί στο βιβλίο της Β' Γυμνασίου δεν γίνεται λόγος για το 1821, επειδή δεν συμπεριλαμβάνεται στην ύλη του. Το βιβλίο της Στ' Δημοτικού μιλάει για τους Π.Π. Γερμανό, Αθ. Διάκο κ.λπ· έχει μάλιστα και εικόνα τους. Χαίρομαι που από όσο καταλαβαίνω ο Μακαριώτατος δεν διεκδικεί πια Κρυφό Σχολειό - πείστηκε, ίσως, ότι δεν υπήρξε· πρέπει τώρα να πάψει να διεκδικεί την ύψωση του λαβάρου της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα, γιατί ούτε αυτό το γεγονός υπήρξε. Αντίθετα, ο κ. Χριστόδουλος πρέπει να ευχαριστήσει όλους τους συγγραφείς σχολικών βιβλίων που δεν γράφουν ότι η επίσημη Εκκλησία ήταν αντίθετη στην Επανάσταση· και όσοι, ελάχιστοι, ανώτεροι κληρικοί έλαβαν μέρος και έπαιξαν σημαντικό ρόλο ανήκουν στην κατηγορία αυτών που ο Πατριάρχης απειλούσε ότι θα αφορίσει».

[15] Χρονικό των επιθέσεων εναντίον του βιβλίου του Λ. Σταυριανού "Ιστορία του ανθρώπινου γένους". Ανάκτηση 23.03.2021, www.geander.com/stavri.html

[16] Το συγκρουσιακό ιστορικό γεγονός του εμφυλίου πολέμου του 1946-1949 όχι μόνο στιγμάτισε την πολιτική ζωή της χώρα αλλά είχε τραγικές συνέπειες για χιλιάδες οικογένειες. Την 4η Σεπτεμβρίου 2016 ο Υπουργός Παιδείας Νίκος Φίλης έκανε την ακόλουθη δήλωση: «Πιστεύω ότι η διδασκαλία της περιόδου του εμφυλίου πόλεμου μπορεί να ενισχύσει τη θετική σχέση των πολιτών με την ιστορική αλήθεια, καθώς και την εθνική αυτογνωσία και συμφιλίωση. Προφανώς είναι ευαίσθητο θέμα και χρειάζεται ψυχραιμία και σεβασμό στα γεγονότα, τον πόνο και τις μνήμες όλων των Ελλήνων». Ανάκτηση 23.03.2021, www.alfavita.gr/ekpaideysi/196687_allazei-mathima-tis-istorias-o-filis-na-didasketai-o-emfylios-enishyei-tin

Βιβλιογραφία:

• Αθανασιάδης, Χ. (2015). Τα αποσυρθέντα βιβλία, Έθνος και σχολική ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
• Μαντόγλου, Α. (2005). Μνήμες, Ατομικές - Συλλογικές Ιστορικές. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Παπαρρηγόπουλος, Κ. (1886). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος β, Αθήνα: Ανέστης Κωνσταντινίδης.
• Φραγκουδάκη, Α. & Δραγώνα, Θ. (1997). «Τι ειν’ η πατρίδα µας;» Εθνοκεντρισµός στην εκπαίδευση. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Περιοδικά:

• Περιοδικό Μετεξέλιξη, Αθήνα, Μάιος 2007

Ηλεκτρονικές πηγές:

• www.openbook.gr/istoria-toy-ellinikoy-ethnoys
• www.tovima.gr/2019/09/07/society/oi-polemoi-tis-istorias-stin-elliniki-ekpaideysi
• www.he.duth.gr/sharedhistories/index.php/contents/europe-and-the-world/seminar-papers-2/the-history-taught-in-schools
• www.kathimerini.gr/843495/article/politismos/vivlio/sxolika-vivlia-poy-kophkan-ws-erga-yeydoys
• www.geander.com/stavri.html
• www.alfavita.gr/ekpaideysi/196687_allazei-mathima-tis-istorias-o-filis-na-didasketai-o-emfylios-enishyei-tin
• olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/4408
• www.kallipos.gr