Η 25η Μαρτίου δεν αποτελεί μόνο μια μνημονική εθνική εορτή. Από την καθιέρωση του εορτασμού της, τής προσδίδονται διαφορετικά νοήματα, ανάλογα...
Εισαγωγή
Η εργασία στόχο έχει να προσεγγίσει τον τρόπο που περιγράφεται η 25η Μαρτίου μέσα από τον Τύπο. Ενδεχομένως η επιλογή αυτή να δημιουργεί ερωτηματικά. Ο τελετουργικός και σημειολογικός χαρακτήρας του γεγονότος όμως, αποτελεί μέρος της πολιτικής και κοινωνικής τελετουργίας, η οποία κάθε φορά επιλέγει τον τρόπο που θα προβάλλει το παρελθόν στο παρόν. Παράλληλα αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού η εθνική μνημονική επέτειος της 25ης Μαρτίου, ανεξάρτητα των πολιτικών και πνευματικών κατευθύνσεων των εφημερίδων και των πολιτικών παρατάξεων που υπηρετούν, είναι καθολικά αποδεκτή στη βάση του έθνους κράτους και του εθνικού φαντασιακού. Ωστόσο, αξίζει να εντοπιστούν οι επί μέρους διαφοροποιήσεις σε ό,τι αφορά στην παρουσίαση, τον τρόπο γραφής και τα μηνύματα που επιλέγονται να παρουσιαστούν στην ελληνική κοινωνία σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Θα επιχειρηθεί συνοπτικά να ερευνηθεί μέσα από τρεις εφημερίδες μια ιδιαίτερη περίοδος για την ελληνική κοινωνία, η οποία ξεκινά από τις απαρχές του Μεγάλου Πολέμου και ολοκληρώνεται στις πρώτες κατοχικές κυβερνήσεις. Οι εφημερίδες οι οποίες έχουν επιλεγεί, καλύπτουν ιδεολογικά το πολιτικό φάσμα και τα γεγονότα που έχουν επιλεγεί να αναλυθούν.
Γενικά χαρακτηριστικά και η πολιτική στράτευση του Τύπου στα χρόνια του Μεσοπολέμου
Τα γενικά χαρακτηριστικά που διακρίνονται σε αυτήν την περίοδο του τύπου, είναι ότι οι εφημερίδες είναι περισσότερες από εκείνες της προηγούμενης περιόδου, περισσότερο έντονα παραταξιακές ως αποτέλεσμα του Διχασμού (Gallant, 2017: 281-290) και περισσότερο «σύγχρονες», γεγονός αναμενόμενο και συμβατό με τις συνεχείς εξελίξεις της τεχνολογίας, αλλά και τις αλλαγές στον χώρο των νοοτροπιών. Το φαινόμενο της πολιτικής «στράτευσης» των ευρείας κυκλοφορίας εντύπων σε έναν συγκεκριμένο κομματικό λόγο, δεν είναι ασφαλώς νέο. Ωστόσο, η διαφορά με την προηγούμενη περίοδο - πολλών επίσημων, ανεπίσημων και προσωποπαγών πολιτικών σχηματισμών - είναι ότι οι εφημερίδες αρχίζουν να επιλέγουν με «σταθερότητα» μια από τις δύο μεγάλες παρατάξεις που διαμορφώνονται: τη βενιζελική και την αντιβενιζελική (Γιαννόπουλος, 2008: 41). Αργά αλλά σταθερά μετά το 1918 αναπτύσσεται ένας τρίτος πόλος, ο πόλος της Αριστεράς με τις δικές του εφημερίδες σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Πρόκειται για έναν χώρο μικρό αλλά δυναμικό στον τομέα της πολιτικής «δουλειάς» του κόμματος τόσο στον χώρο της ιδεολογικής αντιπαράθεσης ή, ορθότερα, της σύγκρουσης με τα «αστικά κόμματα», όσο και στον τομέα της οργάνωσης των οπαδών του. Τα έντυπα αυτά εντάσσονται σε ένα απολύτως διακριτό και αυστηρότατα οριοθετημένο στρατόπεδο, το οποίο δεν έχει σχέσεις επικοινωνίας με τα έντυπα του υπόλοιπου πολιτικού φάσματος.
Γενικότερα, το εικονογραφικό υλικό των αθηναϊκών εφημερίδων της εποχής, σε σχέση πάντοτε με το παρελθόν και τη γενικότερη εικόνα, καλύπτει σαφώς μεγαλύτερο μέρος των εντύπων. Επίσης, παρατηρείται αύξηση του χώρου των διαφημιστικών καταχωρίσεων. Στα έντυπα αυτά υπάρχουν περισσότερες γελοιογραφίες και φωτογραφίες. Έντονη είναι και η διαφοροποίηση των εφημερίδων σε ό,τι αφορά στον γραπτό λόγο σε σχέση με το γλωσσικό ζήτημα.
Εθνικές Γιορτές και Εθνική Ταυτότητα
Οι εθνικές γιορτές λειτουργούν συνεκτικά και ενισχυτικά στην εθνική ταυτότητα. Η ταυτότητα είναι συνδεμένη με την έννοια του ανήκειν. Οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να ανήκουν κάπου και την ανάγκη της συνέχειας που την αναζητούν μέσα από την οικογενειακή γραμμή, από την κουλτούρα και μέσα από το εθνικό ανήκειν. Η έννοια του ανήκειν είναι συνυφασμένη με την ψυχική υγεία του ανθρώπου. Οι άνθρωποι συγκροτούν τις επετείους ενσωματώνοντας σε αυτές όχι μόνο την ανάμνηση του παρελθόντος αλλά κυρίως τις προσδοκίες τους για το μέλλον. Αυτό διακρίνεται σε όλες τις εφημερίδες της εποχής. Μπορεί άραγε κανείς να σκεφτεί την επανάσταση του 1821 χωρίς την έννοια της εθνικής συνείδησης; Προφανώς όχι. Αυτή δημιούργησε την ανάγκη για επανάσταση και αυτή δημιούργησε τους Έλληνες, νεοέλληνες και τους πολίτες αυτού του κράτους.
Αθήνα, πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και η καθιέρωση της εθνικής γιορτής
Το 1834 ο Όθωνας αποφάσισε να μεταφέρει την πρωτεύουσα από το Ναύπλιο στην Αθήνα, για να τονιστεί η σύνδεση της νεότερης με την αρχαία Ελλάδα. Η Αθήνα τότε ήταν μια μικρή κωμόπολη που ο πληθυσμός της δεν ξεπερνούσε τις 4.000 (Tung, A. 2001: 260, 263, 265). Τα επόμενα χρόνια ξεκίνησαν και οι συζητήσεις στα ανάκτορα για την ανάγκη καθιέρωσης μιας εθνικής επετείου. Αν και η επανάσταση δεν ξεκίνησε την 25η Μαρτίου 1821, ο Όθωνας αποφάσισε να ορίσει τη συγκεκριμένη ημερομηνία, για να συνδεθεί με τη θρησκευτική γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Το έθνος κράτος χρειάζονταν μια γιορτή μεγάλη για την ίδρυσή του και κυρίως να σηματοδοτήσει την ενότητα που τόσο πολύ την είχε ανάγκη η ελληνική κοινωνία. Οτιδήποτε έδινε τη δυνατότητα να γιορτάσουν όλοι μαζί, ήταν απολύτως αποδεκτό και επιθυμητό και ο εορτασμός αυτός ήταν μια ευκαιρία (Χαμηλάκης, 2012: 83-90). Είναι ενδιαφέρον ότι ένας αλλόθρησκος δυνάστης επιλέγει να συνδέσει τον εορτασμό αυτό με μια θρησκευτική γιορτή, η οποία αποτυπώνεται και στο Βασιλικό Διάταγμα 980/15/21 Μαρτίου 1838:
«Επί τη προτάσει της Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών κτλ. Γραμματείας, θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ΄ ευατήν εις πάντα Έλληνα δια την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος δια την κατ΄ αυτήν την ημέρανέναρξιν του υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού έθνους, καθιερούμεν την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως ημέραν Εθνικής Εορτής».
Ο Τύπος και η 25η Μαρτίου
Οι εκατονταετηρίδες ήταν πολύ σημαντικές για όλη την Ευρώπη (Εξαρτζόγλου, 2001: 154-181). Στην Ελλάδα είχαν συσταθεί επιτροπές για τον εορτασμό του 1821 από το 1918 και το τέλος του παγκοσμίου πολέμου. Η λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει την Ελλάδα στην πλευρά των νικητών αλλά και πολύ κοντά στην πραγματοποίηση της μεγάλης ιδέας. Την 25η Μαρτίου 1919 η φιλοβενιζελική εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ» θα γράψει στο πρωτοσέλιδό της με έντονα μεγάλα γράμματα «ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ», και συνεχίζει στο κύριο άρθρο της «Η Εθνική Εορτή ευρίσκει τας αρχάς του πολιτισμού, ας τον Ελληνισμόν μετά μακρόν πόλεμον εν καταστάσει αγωνιώδους αναμονής. Και εις περίοδονελπίδων και χρυσών όνειρων, των οποίων την φοράν αυτήν η απόστασις από της πραγματικότητοςείνε μικρά, σχεδόν ελάχιστη… Η επέτειος αυτή ευρίσκει την Ελλάδα εν ετοιμασία να δεχθή και τα υπόλοιπα τέκνα της, τα οποία δεν απεδόθησαν εις αυτήν…».
Στο πνεύμα του μεγαλοϊδεατισμού που διακρίνεται στην εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ», θα κινηθεί και η εφημερίδα «ΕΣΤΙΑ» η οποία όμως τονίζει ότι τα λάθη του παρελθόντος - εθνικός διχασμός - πρέπει να μείνουν στο παρελθόν. Τόσο το πρωτοσέλιδο όσο και μεγάλο μέρος της δεύτερης σελίδας της εφημερίδας είναι αφιερωμένα στην εθνική επέτειο με αναφορές στο ένδοξο παρελθόν «ΠΑΛΑΙΟΙ ΚΑΙ ΝΕΟΙ ΗΡΩΕΣ», «Ο ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ», «Ο Λ. ΚΟΥΝΤΟΥΡΩΤΗΣ ΔΙΑ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ», στις εορταστικές εκδηλώσεις της Κωνσταντινούπολης «Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΜΑΣ». Στο δεύτερο φύλο κυριαρχεί ο έντονος τίτλος «ΤΑ ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΠΩΣ ΕΠΑΝΗΓΥΡΙΣΘΗ Η ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΕΟΡΤΗ Ο ΚΡΑΤΗΣΑΣ ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟΣ». Η εφημερίδα κάνει μια αναλυτική παρουσίαση των εορταστικών εκδηλώσεων που ξεκίνησαν από το απόγευμα της 24ης Μαρτίου 1919. Όπως αναφέρθηκε, η εφημερίδα «ΕΣΤΙΑ» στο κύριο άρθρο της με θέμα «Η ΜΕΓΑΛΗ ΗΜΕΡΑ» κάνει ιδιαίτερη αναφορά στο παρελθόν και το παρόν επιδιώκοντας να αμβλύνει τις πολιτικές διαφορές προς όφελος του έθνους: «Είναι Ημέρα γεμάτη από Παρόν. Γεμάτη από την ωραιοτέραν πραγματικότητα. Το δέντρον των εθνικών ελπίδων, του οποίου την ωραίαν, την φθονητήνάνθησιν απειλούσαν όλοι οι καυστικοί λίβες και όλοι των χειμών οι θυμοί, εγέμισαν από καρπούς», «Σχεδόν δεν έχομεν να νοσταλγήσωμεν το Παρελθόν. Και ποτέ δεν αντικρύσαμεν το Μέλλον όπως το αντικρύζομεν σήμερον».
Στον αντίποδα του μεγαλοϊδεατισμού της εφημερίδας «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ» την ίδια ημέρα τοποθετείται η εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ». Στο πρωτοσέλιδο της 25η Μαρτίου 1919 και στο κύριο άρθρο με θέμα «ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ» η εφημερίδα αποφεύγει τους θρησκευτικούς παραλληλισμούς περί «ανάστασης» και προσπαθεί να αναδείξει το ανολοκλήρωτο όραμα των τότε επαναστατών «Σαν σήμερα, πριν από ενενήντα οκτώ χρόνια, οι πρόγονοι μας εκήρυξαν την εθνικήνεπανάστασιν… χάρη του αυτοδιοίκητου… και της επίδρασης της Γαλλικής επαναστάσεως… Η δοάξ εκείνη των ανθρώπων, δεν διέθεταν κανέν άλλο μέσον από το αίσθημα και την έμνευσιν των, ωνειροπόλει μίαν ελευθέραν Ελλάδα και ωνειροπόλει ακόμη την Βαλκανικήν ως έναν σύνδεσμον ελευθέρων λαών. Η Ελλάς της σήμερον, η μεγάλη Ελλάς, δεμένη πίσω από το άρμα ωρισμένων ισχυρών, βοηθεί τας προσπαθείας των προς κατάπνιξεν της ελευθερίας άλλων μικρών και μεγάλων λαών: το εκ της συγκρίσεως συμπέρασμα είνε αποκαρδιωτικό…». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα συγκριτικά σκίτσα που έχει η εφημερίδα στο πρωτοσέλιδό της. Με τίτλο «Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗΝ ΜΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΝ» εικονίζονται δύο σκίτσα. Στο πρώτο σκίτσο που αναφέρεται στο 1821, εικονίζεται ένας μητροπολίτης να ευλογεί τρεις επαναστάτες που γονατιστοί κρατούν μια σημαία με έναν σταυρό. Παραπλεύρως του μητροπολίτη είναι γονατιστός ένας κληρικός που κρατά έναν μεγάλο σταυρό. Στο δεύτερο σκίτσο που αναφέρεται στο 1919, στη θέση των επαναστατών είναι καθισμένος ένας ευτραφής αριστοκράτης, στη θέση του μητροπολίτη μια μπαλαρίνα και στη θέση του απλού κληρικού οι σκιές του πολιτών.
Η μικρασιατική καταστροφή του 1922 δημιούργησε πολλαπλά προβλήματα στην Ελλάδα. Έπειτα από μια έντονη πολιτική αστάθεια, με κύριο μέλημα την αποκατάσταση των προσφύγων, άλλαξε για πρώτη φορά και το πολίτευμα (Βακαλόπουλος, 2020: 506). Καταργήθηκε η μοναρχία και εγκαθιδρύθηκε η δημοκρατία. Το 1924 η νέα Βουλή των Ελλήνων επέλεξε τη συμβολική ημερομηνία της 25ης Μαρτίου, για να ανακηρύξει τη δεύτερη Ελληνική Δημοκρατία. Η ανακήρυξη της δημοκρατίας ανήμερα της 25ης Μαρτίου του 1924 ήταν μια επιλογή συνειδητή. Αξίζει να τονιστεί ότι η δημοκρατία επέστρεψε στη χώρα που τη γέννησε. Έγινε δοξολογία και οι πολιτικοί κατευθύνθηκαν στη βουλή. Ο στρατός που ήταν παραταγμένος έξω από τα παλιά ανάκτορα, μετά από παράγγελμα στρατιωτικού ζήτησε και αφαιρέθηκε το βασιλικό σήμα από το πηλήκιο.
Την 25η Μαρτίου 1924 η εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ» δεν κρύβει τη φιλοβασιλική της θέση. Στην πρώτη σελίδα με έντονα γράμματα έχει τους τίτλους «ΣΗΜΕΡΟΝ…» και αναφέρει: «Άνευ Λαού, διακόσοι πενήντα εννέα άνθρωποι φέροντες τον τίτλον του πληρεξουσίου, χειροκροτούν τό ψήφισμα της εκπτώσεως της Ελληνικής Δυναστείας και της μεταβολής του Πολιτεύματος». Με μεγαλύτερα γράμματα στο πρωτοσέλιδο παραθέτει μεγαλύτερο άρθρο με θέμα: «Η ΣΤΡΑΤΟΚΡΑΤΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ ΕΞΕΦΡΑΣΕ ΧΘΕΣ ΤΗΝ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΝ ΑΥΤΗΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΝ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ - Ο κ. ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ» ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΥΠΕΒΑΛΕ ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΤΩΣΙΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΙΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. ΩΜΙΛΗΣΕ ΚΑΙ ΠΕΡΙ ΠΟΛΛΩΝ ΑΛΛΩΝ ΑΓΑΘΩΝ, ΩΝ ΕΣΤΙΝ ΑΡΙΘΜΟΣ». Στο άρθρο η δημοκρατία είναι σε εισαγωγικά και αναφέρεται η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την παραίτηση της Κυβέρνησης Καφαντάρη και τον σχηματισμό της Κυβέρνησης Παπαναστασίου με τις προγραμματικές του δηλώσεις. Στο κέντρο της εφημερίδας είναι ένα σατιρικό σκίτσο που εικονίζει τους πρωταγωνιστές των πολιτικών εξελίξεων να φουσκώνουν μια μπάλα με ένα μεγάλο Δ που συμβολίζει το νέο πολίτευμα και η λεζάντα αναφέρει: «Σιγά - σιγά… Μη παραφουσκώνετε και θα σπάση…».
Παράλληλα κάνει αναφορά και σε ένα μικρό άρθρο με θέμα «ΠΕΡΙ ΔΙΧΑΣΜΟΥ». Στο άρθρο αυτό αναφέρει «Ο κ. Παπαναστασίου ομιλών εις τον Εμπορικόν Σύλλογον του Πειραιώς διεκήρυξεν ότι η Βασιλεία είναι η αιτία του διχασμού και της διαιρέσεως του Λαού. Ο κ. Παπαναστασίου προφανώς υποστηρίζει την βενιζελικήν Κυβέρνησιν της οποίας αποτελεί άλλοτε επίλεκτον μέλος. Αλλ΄ ο κ. Παπαναστασίου οφείλει να πεισθή ότι η αλήθεια δεν συντρίβεται με περίεργα κηρύγματα και προχείρους αφορισμούς…». Από τα ως άνω διακρίνεται ότι η εφημερίδα ενδιαφέρεται κυρίως για τις πολιτικές εξελίξεις και λιγότερο ή και καθόλου για τον εορτασμό της εθνικής εορτής, αφού με μικρά γράμματα σε στιλ σημειώματος αναφέρει «ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ, ΤΡΙΤΗ 25η ΜΑΡΤΙΟΥ, ΣΙΩΠΗΛΟΙ. Δεν θα πανηγυρίσωμεν. Δεν θα προσέλθωμεν εις την εθνικήν εορτήν. Θα αποφύγωμεν τον διαγκωνισμόν με τους ανθρώπους της «δημοκρατικής» κυβερνήσεως. Δεν θέλομεν να ειδώμεν τον περίεργον δημοκρατικόν Αντιβασιλέα, ούεν΄ ακούσωμεν των πτερνιστήρων τους ενθουσιασμούς. Θα παραμείνωμεν σιωπηλοί, μακράν μιας πανηγύρεως θορυβούντω, με το πένθος εις την ψυχήν διότι δεν θα εορτάσωμεν την ημέραν της εθνικής αναγεννήσεως…».
Στην αντίθετη κατεύθυνση με την εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ» θα αποτυπώσει τα πολιτειακά γεγονότα η εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ». Μεταξύ των άλλων πανηγυρικών τίτλων με αφορμή την εθνική εορτή διακρίνονται οι τίτλοι «ΕΝΩ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΝΑΤΕΛΕΙ», «ΑΙ ΑΛΛΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΙ», «Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΚΡΙΝΟΥ», «ΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ - Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ 1924», «ΣΚΛΑΒΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ - ΓΝΩΡΙΜΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ…», «ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ – 25η ΜΑΡΤΙΟΥ». Στο κεντρικό σημείο της εφημερίδας προβάλλεται το άρθρο του Πρωτονοτάριου με θέμα: «ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΜΑΣ ΟΙ ΗΡΩΕΣ ΤΟΥ 1921 ΗΘΕΛΑΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΝ». Ο συντάκτης από τις πρώτες λέξεις του άρθρου του ταυτίζει την πολιτειακή μεταβολή με τις πεποιθήσεις των αγωνιστών του 1821, γράφοντας με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο: «…Διότι όλοι οι ήρωες της Παλιγγενεσίας, εις τους οποίους οφείλομεν την ελευθερίαν μας, ωνειρεύθησαν Ελλάδα δημοκρατικήν, εμπνεόμενοι από την Αμερικανικήν και πάντων από την Γαλλικήν Επανάστασιν». Στη συνέχεια του άρθρου του παραθέτει τα ιστορικά γεγονότα των πρώτων δημοκρατικών Εθνικών Συνελεύσεων αλλά και της εγκαθίδρυσης της μοναρχίας: «… Άργος και ονομασθείσα «η κατά συνέχειαν Δ΄ Εθνική των Ελλήνων συνέλευσις» διέπραξε την ιστορικήν ανοσιότητα να δεχθή όπως η Ελλάς μειούσα την ανεξαρτησίαν της κηρυχθή εις «ανεξάρτητον μοναρχικών Κράτος» υπό την εγγύησιν των τριών Δηνάμεων, Ήτο ύβρις προς την θέλησιν των δια του αίματος των γραψώντων το ελληνικόν δημοκρατικόν Πολίτευμα ηρώων μας…» και καταλήγει: «Είναι απολύτως βέβαιον ότι άνευ της βασιλείας θα είχομεν σήμερον εξ ολοκλήρου πραγματοποιήσει το «Πάλι με χρόνια με καιρούς» και θα ήτο τώρα η μέγιστη Ελλάς κυρία της Ανατολής». Στην τρίτη και τελευταία σελίδα της εφημερίδας υπάρχει άφθονο υλικό αναφορικά με την εγκαθίδρυση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, γεγονός που κυριαρχεί και στο πρωτοσέλιδο της 16ης Μαρτίου 1924, με τη διαφορά ότι υπάρχει συνδυαστικά με τα πολιτικά γεγονότα και αφιέρωμα στις εορταστικές εκδηλώσεις της Εθνικής Επετείου: «Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ - Η ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ - Ο ΠΑΝΗΓΥΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ» και αναφέρει: «Με τους πρώτους σχεδόν πρωινούς κανιοβολισμούς, ο κόσμος, της Πρωτευούσης και του Πειραιώς, ροβόλησε, ας μεταχειρισθούμε την ηρωική λέξι… ένεκα η ημέρα, και κατέλαβε εξ εφόδου όλα τα από του ξενοδοχείου της Μεγάλης Βρεττάνιας μέχρι Μητροπόλεως πεζοδρόμια. Για να μην αφήσει σε λίγο ούτε εκείνα των οδών Σταδίου και Πανεπιστημίου, για να χειροκροτήση την πρώτη Ελληνική Δημοκρατική Κυβέρνησι, που Δημοκρατικώτατα παρέλασε μετά το πέρας της τελετής… Κατά τας δώδεκα, ένας ζωηρός όμιλος Δημοκρατικών φοιτητών έχοντας στη μέση τον παλαίμαχον της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Φιλάρετον ενέβαινε προς τη Βρεττάνια ζητωκραυγάζοντας: Ζήτω η Ελληνική Δημοκρατία και ο παππούς της…».
Οι ήττες στα πεδία των μαχών, ο ξεριζωμός του μικρασιατικού ελληνισμού και οι πολιτικές εξελίξεις δεν επέτρεψαν τον συνήθη εορτασμό αλλά και τον εορτασμό των εκατό χρόνων από την ελληνική επανάσταση. Γι’ αυτό το λόγο οι εορτασμοί μεταφέρθηκαν το 1930. Στα εκατό χρόνια δηλαδή από την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Το 1930 η Ελλάδα είναι μια διαφορετική χώρα. Βρίσκεται στη «Μεγάλη Τετραετία» του Βενιζέλου. Η βενιζελική ηγεσία διοργανώνει ένα μεγάλο πρόγραμμα εορτασμών σε όλη τη χώρα. Θέλει με αυτόν τον τρόπο να κεφαλαιοποιήσει τα επιτεύγματά της και παράλληλα να δημιουργήσει ένα νέο αφήγημα για τη χώρα. Προσπαθεί να μεταδώσει το μήνυμα του εκσυγχρονισμού της χώρας. Παράλληλα ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την ομογενοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, παλιά Ελλάδα, Νέες Χώρες, Πρόσφυγες. Η πολιτική σημασία για τον εορτασμό για τον Βενιζέλο ήταν πολύ μεγάλη, γιατί εκείνη την εποχή είχε υπογράψει και το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας με τον Κεμάλ (Βακαλόπουλος, 2020: 507), γεγονός που είχε προκαλέσει πολλές αντιδράσεις κυρίως από τον προσφυγικό κόσμο που ήταν και η εκλογική του βάση.
Την 25η Μαρτίου 1930 η εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ» στο πρωτοσέλιδό της και στο πνεύμα του εθνικού φαντασιακού αφηγήματος εικονίζει την Ελλάδα με μια νεαρή κόρη. Η νεαρή κόρη φορά πολεμική στολή αρχαίας Σπαρτιάτισσας, με το ένα χέρι κρατά δάδα και με το άλλο ένα σπαθί του 1821. Η επιλογή αυτή τονίζεται με μεγάλα γράμματα και αναγράφεται στο ένα από το δύο κύρια άρθρα «ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΡΑΤΣΑΣ».
Η εφημερίδα θα συνεχίσει τη μνημειακή αφιέρωση, χρησιμοποιώντας πομπώδεις τίτλους και την 26η Μαρτίου, παραθέτοντας στο πρωτοσέλιδο πλούσιο φωτογραφικό υλικό από τον θρησκευτικό, πολιτικό και στρατιωτικό εορτασμό της 25ης Μαρτίου. Η αντιβενιζελική εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ» την 25η Μαρτίου 1930, αφού παραθέτει στο πρωτοσέλιδο της εικόνες και άρθρο για το 1821 με θέμα: «ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΘΕΟΝ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ ΤΟΥ 1821», παραθέτει και το άρθρο με θέμα: «Η ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΡΙΣ» και μεταξύ άλλων αναφέρει: «…Ο Ελληνικός λαός θα αγνοήση σήμερον την γελείαν και αηδή προετοιμασίαν, την οποίαν παρασκεύασαν η Κυβέρνησις δια τον εορτασμόν της Εκατονταετηρίδος. Ουδέν πρόγραμμα και ουδεμία προετοιμασίαν θα λάβη σήμερον υπ΄ όψιν ο λαός. Διότι γελοίον είναι το πρόγραμμα και κωμική η προετοιμασία…». Στην ίδια κατεύθυνση με αντιπολιτευτικό αλλά ταξικό προσανατολισμό θα κινηθεί και η εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ». Η Εφημερίδα θα γράψει στο πρωτοσέλιδο της 25ης Μαρτίου 1930 «100 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ «ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ» ΣΩΡΕΙΑ ΑΠΟ ΣΥΛΛΗΨΕΙΣ, ΕΞΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΔΙΚΕΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ ΜΟΝΟΝ ΜΕΣΑ ΣΕΝΑ ΧΡΟΝΟ ΟΙ ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΦΤΩΧΟΙ ΧΟΡΙΑΤΕΣ ΑΠΑΝΤΟΥΝ ΜΕ ΣΥΝΕΧΕΙΣ ΚΑΙ ΣΚΛΗΡΟΎΣ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΗΝ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ», ενώ σε άλλο άρθρο αναφέρει: «ΝΑ ΤΙ ΕΙΝΕ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΤΟΥ "ΕΘΝΟΥΣ", ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΕΣ! ΕΙΣΑΣΤΕ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΝΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΟΣΑΣΤΕ ΚΑΙ ΝΑ ΞΕΖΟΥΜΙΖΕΤΕ ΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ, ΑΥΤΑ ΕΙΠΕ Ο ΒΟΥΡΛΟΥΜΗΣ Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ "ΕΛΕΥΘΕΡΩΜΕΝΗΣ" ΕΛΛΑΔΟΣ».
Στο πνεύμα αυτό, της μεταστροφής δηλαδή του αρνητικού κλίματος για την κυβέρνηση Βενιζέλου, πραγματοποιήθηκε και η τελετή ανακομιδής των οστών του Κολοκοτρώνη από την Αθήνα στην Τρίπολη. Η τελετή αυτή ήταν μια συνειδητή πολιτική επιλογή και η παρουσία του Βενιζέλου σ΄αυτήν αποσκοπούσε στη σύνδεσή του με τον μεγάλο εθνικό ήρωα. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην οργάνωση και τον συντονισμό του εορτασμού της εκατονταετηρίδας, στον οποίο συμμετείχαν οι πιο σημαντικοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες της εποχής. Κατασκευάστηκαν μνημεία και τελέστηκαν και στην Αθήνα μεγάλες τελετές από το Λύκειο Ελληνίδων την 27η Απριλίου 1930 στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Ανάλογες εορταστικές εκδηλώσεις και πολιτικές αναφορές του τύπου γίνονται και στα εγκαίνια του σημαντικότερου μνημείου της χώρας. Το μνημείο του άγνωστου στρατιώτη εγκαινιάστηκε συμβολικά ανήμερα της 25ης Μαρτίου 1932, γεγονός που φανερώνει και τη σπουδαιότητα που είχε για τους Έλληνες η συγκεκριμένη εθνική εορτή (Τριανταφύλλου, 2015). Ανάλογες αναφορές στον τύπο και πομπώδεις εκδηλώσεις, αλλά αυτή τη φορά αντίστροφα, διακρίνονται και κατά την αποκατάσταση της βασιλείας και τη μονοπρόσωπη διακυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά. Οι ημέρες εορτασμού της 25ης Μαρτίου 1936 συμπίπτουν με τον θάνατο του Ελευθέριου Βενιζέλου, την επανόρθωση της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά. Η φιλοβασιλική και καθεστωτική εφημερίδα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ» από την 24η Μαρτίου έως και την 27η Μαρτίου επιχειρεί την τόνωση του εθνικού φρονήματος μέσω των εορταστικών εκδηλώσεων, τη σπίλωση και τον εξευτελισμό του Ελευθερίου Βενιζέλου και τη διάδοση του μηνύματος αποδιοργάνωσης και διάλυσης του κόμματος των φιλελευθέρων. Πιο συγκεκριμένα στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας την 24η Μαρτίου η εφημερίδα αναφέρει «ΟΙ ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΟΙ ΑΠΕΙΛΟΥΝ ΤΑΡΑΧΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΗΔΕΙΑΝ ΤΟΥ ΑΡΧΗΓΟΥ ΤΩΝ, ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΚΟΠΟΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ…» και συνεχίζει «ΟΙ ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΟΙ ΑΠΕΘΡΑΣΥΝΘΗΣΑΝ ΤΕΛΕΙΩΣ ΖΗΤΟΥΝ ΝΑ ΑΝΑΒΛΗΘΗ Η ΕΘΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΛΟΓΩ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ …ΑΡΧΙΣΤΑΣΙΑΣΤΟΥ», «Η ΔΙΚΑΙΩΣΙΣ ΤΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΤΟΥ "ΕΛΛΗΝ. ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ" Ο ΝΕΚΡΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΣΤΑΣΙΑΣΤΟΥ ΘΑ ΜΕΤΑΦΕΡΘΗ ΚΑΤ΄ΕΥΘΕΙΑΝ ΕΙΣ ΚΡΗΤΗΝ ΠΩΣ ΕΜΑΤΑΙΩΘΗΣΑΝ ΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΩΝ ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΩΝ» . Την 25η Μαρτίου η εφημερίδα τιτλοφορεί με τον μεγάλο και εικονιζόμενο τίτλο «ΧΑΙΡΕ Ω ΧΑΙΡΕ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ!...» με πολλές αναφορές και φωτογραφίες από τις εορταστικές εκδηλώσεις και παρελάσεις και με αντιβενιζελικά μηνύματα «Η ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΙΣΜΟΥ», «ΝΕΑ ΘΡΑΣΥΤΑΤΗ ΠΡΟΚΛΗΣΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΕΠΙΜΕΝΟΥΝ ΝΑ ΓΙΝΗ Η ΚΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΣΤΑΣΙΑΣΤΟΥ ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΘΗΝΑΣ ΕΙΣ ΕΝΔΕΙΞΙΝ… ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ Θ΄ΑΠΟΣΧΟΥΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ!». Στο οπισθόφυλλο της 26ης Μαρτίου προαγγέλλει «ΑΠΟΣΥΝΘΕΣΙΣ ΕΙΣ ΤΑΣ ΤΑΞΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ» την εικονιζόμενη κυκλοφορία της 27ης Μαρτίου, στην οποία εικονίζονται να τρέχουν πίσω από το φέρετρο του Ελευθερίου Βενιζέλου συμφέροντα και δελφίνοι.
Η εφημερίδα «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ» την 25η Μαρτίου 1936 τιτλοφορεί με ένα σκεπτικιστικό άρθρο με τίτλο «1921-1936», προβλέποντας ουσιαστικά τις δυσοίωνες πολιτικές εξελίξεις σε βάρος των εργατών και της ελευθερίας «…Ο εχθρός δεν καταθέτει τα όπλα. Σηκώνεται απειλητικός έτοιμος να πνίξει κάθε λαϊκά στήθια με τη ματωβαμένη μπότα της φασιστικής δικτατορίας… Δεν πρέπει να χάνουμε ούτε λεπτό. Ό,τι υπάρχει τίμιο, προοδευτικό, δημοκρατικό, αντιφασιστικό στον τόπο αυτό, πρέπει να ενωθεί σ΄ένα ορμητικό χείμαρρο, σ΄ένα ακατανίκητο δημοκρατικό - αντιφασιστικό Παλλαϊκό Μέτωπο… Ξεσπάνε και έρχονται ακόμα πιο μεγάλες κοινωνικές μπόρες. Πρέπει να μασται έτοιμοι να δώσουμε μεγάλες και αποφασιστικές μάχες…». Έχει αρκετές αναφορές με άρθρα στο 1821 αλλά καμία αναφορά στις εορταστικές εκδηλώσεις και την κηδεία του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στο ίδιο πνεύμα αποσιώπησης των εορταστικών εκδηλώσεων της 25η Μαρτίου από το Μεταξικό καθεστώς θα κινηθεί και η εφημερίδα «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ». Παραθέτει στο εσωτερικό φύλλο της μόνο το πρόγραμμα. Η εφημερίδα την 24η Μαρτίου θα γράψει στο πρωτοσέλιδο της «Η ΣΟΡΟΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΘΑ ΜΕΤΑΦΕΡΘΕΙ ΚΑΤ΄ΕΥΘΕΙΑΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗΝ. ΕΜΑΤΑΙΩΘΗ ΤΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΘΗΝΑΣ - ΥΠΗΡΧΑΝ ΦΟΒΟΙ ΔΙΑΣΑΛΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΤΑΞΕΩΣ», «Η ΜΕΤΑΚΟΜΙΔΗ ΤΗΣ ΣΟΡΟΥ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ. ΑΙ ΑΠΟΔΟΘΕΙΣΑΙ ΥΠΟ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΙΜΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΟΡΑΝ ΕΙΣΤΟΝ ΣΤΑΘΜΟΝ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ», «Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ 1912 ΕΝΑΝΤΟΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ». Στο πρωτοσέλιδο της 25ης Μαρτίου θα γράψει: «Η ΧΘΕΣΙΝΗ ΚΙΝΗΣΙΣ ΕΞΑΦΟΡΜΗΣ ΤΗΣ ΜΑΤΑΙΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΣΟΡΟΥ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΗΜΕΡΟΝ ΤΗΝ 8,30 ΠΡΟΪΝΗΝ ΦΘΑΝΕΙ ΕΙΣ ΤΟ ΜΠΡΙΝΤΕΖΙ», ενώ παραθέτει φωτογραφία με το διαμαρτυρόμενο πλήθος των φιλελευθέρων, που συγκεντρώθηκε έξω από το «Ακροπόλ», να διαμαρτύρεται προς τους βουλευτές για τη μη μεταφορά της σορού του Βενιζέλου στην Αθήνα.
Το 1942 η 25η Μαρτίου αποκτά άλλα χαρακτηριστικά. Έχουμε την πρώτη μεγάλη αντιστασιακή διαδήλωση στην Αθήνα ενάντια στον κατακτητή. Το 1942 οι επετειακές εκδηλώσεις της κατοχικής κυβέρνησης θα δώσουν αφορμή σε χιλιάδες νέους να αντιδράσουν δυναμικά ενάντια στον κατακτητή και στους πρόθυμους υπηρέτες του.
 |
| Διαδήλωση φοιτητών στη Σόλωνος (24/3/1942) |
Συνοψίζοντας, συμπεραίνεται ότι η 25η Μαρτίου δεν αποτελεί μόνο μια μνημονική εθνική εορτή. Από την καθιέρωση του εορτασμού της τής προσδίδονται διαφορετικά νοήματα, ανάλογα με τις προθέσεις και τις σκοπιμότητες που επιχειρούνται να εξυπηρετηθούν και να νομιμοποιηθούν μέσα από τον εορτασμό. Έτσι, ανάλογα με το αν αυτό επιχειρείται από δημοκρατικές ή συντηρητικές δυνάμεις ή ακόμη και την κατοχική κυβέρνηση που θέλει να δείξει τη συνέχεια της με το εθνικό κράτος «Συνεχίζομεν την παράδοσιν του 1821 σφυρηλατούντες ακατάλυτον κοινωνικήν αλληλεγγύην, εσωτερικήν πειθαρχίαν, νομιμόφρονα αξιοπρέπειαν και σταθερήν προσήλωσιν εις την ιδέαν της Ελλάδος και την κρατικήν έννοιαν» (Διάγγελμα Τσολάκογλου, Καθημερινή 25/3/1942) της αποδίδονται διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ακόμη και οι αντάρτες επιχειρούν να συνδέσουν τον δικό τους αγώνα με τον ανολοκλήρωτο αγώνα των επαναστατών. Τέλος, και η εξόριστη κυβέρνηση επιθυμεί μέσα από τον εορτασμό να αποδείξει ότι συνεχίζει κανονικά αυτό που συγκροτεί τον εθνικό βίο.
Η γλώσσα του τύπου άλλοτε σατυρική, άλλοτε καυστική λειτουργεί ως μέσο για τη διάδοση των μηνυμάτων. Οι τίτλοι των εφημερίδων διαφέρουν. Είναι άλλοτε πανηγυρικοί και πομπώδεις και άλλοτε σύντομοι αλλά περιεκτικοί. Η σύνδεση της εορτής με το ένδοξο παρελθόν είναι σαφής. Ο συμβολικός χαρακτήρας της γιορτής που επιχειρεί να συνδέσει το εθνικό με το θρησκευτικό στοιχείο, αποτυπώνεται και στον τύπο. Σαφής είναι και η προσπάθεια των εφημερίδων να κατευθύνουν την κοινή γνώμη άλλοτε για έναν λαμπρό εορτασμό και άλλοτε για αποχή από τον εορτασμό ως ένδειξη διαμαρτυρίας.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΜΕΡΚΟΥΡΗΣ
Σύμβουλος Δημοτικής Κοινότητας Αλεξανδρούπολης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Βακαλόπουλος, Α.(2020). Νέα Ελληνική Ιστορία - Από το 1204 έως τις αρχές του 21ου αιώνα, Ε΄ έκδοση, Αθήνα: Ηρόδοτος.
- Γιαννόπουλος, Γ. (2008). Τα χρόνια του Μεσοπολέμου 1923-1939, Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974, Τόμος Α΄, Εισαγωγικά κείμενα Α-Δ, Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / 103, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
- Εξερτζόγλου, Χ. (2001). Πολιτικές τελετουργίες στη νεώτερη Ελλάδα. Η μετακομιδή των οστών του Γρηγορίου Ε΄ και η πεντηκονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης. Μνήμων, 23, 153-182. doi: https://doi.org/10.12681/mnimon.710
- Gallant, Τ. (2017). Νεότερη Ελλάδα - Από τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας μέχρι τις μέρες μας, Μετάφραση: Σκαρβέλη, Γ. Αθήνα: Πεδίο.
- Χαμηλάκης, Γ. (2012), Το Έθνος και τα Ερείπια του, Αρχαιότητα, αρχαιολογία και εθνικό φαντασιακό στην Ελλάδα, Μετάφραση: Καλαϊτζής, Γ. Αθήνα: Εικοστός Πρώτος.
- Ρούσκας, Γ. (2004) Η συμβολή του τύπου στη διαμόρφωση εθνικής ιδεολογίας κατά την περίοδο 1897-1912, Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα. Ανακτήθηκε από http://hdl.handle.net/10442/hedi/15586
- Τριανταφύλλου, Χ. (2015). Βενιζελισμός και εθνικό παρελθόν: Το έργο της Κεντρικής Επιτροπής Εκατονταετηρίδος (1928-1933). Μνήμων, 34, 37-66. doi: https://doi.org/10.12681/mnimon.10020
- Tung, A. (2001), «The City of the Gods Besieged». Preserving the World's Great Cities: The Destruction and Renewal of the Historic Metropolis. New York: Three Rivers Press.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
- http://efimeris.nlg.gr/ns/main.html
- https://library.parliament.gr/Portals/6/pdf/digitalmicrofilms.pdf?fbclid=IwAR0wYa5vxBGaUBFgf4u-g-GBSfN72RefXj5EOSLncmDSLma-F_e8BmTuStQ
- https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/spanies-fotografies-apo-ti-metafora-ton-oston-toy-theodoroy-kolokotroni
- https://www.efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/240628_i-ethniki-apokatastasi-toy-aforisti
- http://ergasianet.gr
ΣΧΟΛΙΑ
Μπορείτε να σχολιάσετε μέσω Facebook ή Blogger (Google) επιλέγοντας την αντίστοιχη καρτέλα από πάνω