Οι Έλληνες του Πόντου στην Αλεξανδρούπολη - Παρακολουθώντας το συνέδριο με θέμα την ιστορία της Αλεξανδρούπολης

Στο συνέδριο με θέμα "Αλεξανδρούπολη: η ιστορία της πόλης και της περιοχής της" υπήρξαν 2 εισηγήσεις που αφορούσαν τους πρόσφυγες Έλληνες του Πόντου.

της Ουρανίας Πανταζίδου

Στο πρόσφατο Διεθνές Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε από το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και το Ιστορικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης (15-17 Οκτωβρίου 2021) στο Νομαρχείο με θέμα «Αλεξανδρούπολη: η ιστορία της πόλης και της περιοχής της», υπήρξαν και δύο εισηγήσεις που αφορούσαν τους πρόσφυγες Έλληνες του Πόντου, που εγκαταστάθηκαν στην πόλη πριν 100 χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της 2ης ημέρας του Συνεδρίου, στην ενότητα "Προσωπικότητες και Πρόσωπα της πόλης" μίλησε η κ. Γεωργία Χαριτίδου, Δρ. Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Γενική Γραμματέας της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών με θέμα «Ο κορυφαίος Πόντιος λόγιος Γεώργιος Κανδηλάπτης - Κάνις (1881-1971) και η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών».

Επίσης στην ενότητα "Κοινωνικός βίος και πολιτιστικός βίος" μίλησε η κ. Μαρία Βεργέτη, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δ.Π.Θ. με θέμα «Πολιτισμικό τοπίο και Ιστορία: Ένα πέτρινο σχολείο, ένα στρατόπεδο, ένα μνημείο μιλούν για την πορεία των Ελλήνων από τον Πόντο τα τελευταία 100 χρόνια στην Αλεξανδρούπολη».

Οι δυο ομιλήτριες, στον πολύ σύντομο χρόνο που είχαν στη διάθεσή τους (μόλις 15'), μέσα από τη ζωή και το έργο του σπουδαίου Πόντιου δάσκαλου, δημοσιογράφου, ερευνητή, λαογράφου και συγγραφέα Γεωργίου Κανδηλάπτη - Κάνεως, τον Παπαδιαμάντη των Ποντίων όπως τον αποκαλούν για τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε, αναφέρθηκαν στην παρουσία των Ελλήνων του Πόντου στην Αλεξανδρούπολη εδώ κι έναν αιώνα.

Η εισήγηση της κ. Χαριτίδου

Η κ. Γ. Χαριτίδου μίλησε για τον σπουδαίο Πόντιο λόγιο Γεώργιο Κανδηλάπτη - Κάνι και τη σχέση του με την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών (Ε.Π.Μ.), μέσα από τις ιδιόχειρες επιστολές του ιδίου, που είχε παραδώσει στην Ε.Π.Μ. ο κ. Γεώργιος Κιζιρίδης, δισέγγονος του Γ. Κανδηλάπτη αλλά και την εργογραφία του που φυλάσσεται στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών. Επίσης η κ. Χαριτίδου αναφέρθηκε και στα σιγγίλια (πατριαρχικά κείμενα) που διέσωσε ο Κανδηλάπτης από τον Πόντο και τα μετέφερε στην Ελλάδα. Τα σιγγίλια φυλάσσονται στο αρχειακό υλικό της Ε.Π.Μ., όπου τα είχε παραδώσει ο ίδιος ο Γ. Κανδηλάπτης.

Η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών είναι το επιστημονικό Σωματείο των Ελλήνων του Πόντου (έτος ιδρύσεως 1927). Πρώτος διευθυντής της υπήρξε ο τελευταίος Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος Φιλιππίδης, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών.

Η εισήγηση της κ. Βεργέτη

Η κ. Μ. Βεργέτη στην εισήγησή της αναφέρθηκε, συνοπτικά στην εγκατάσταση των Ελλήνων του Πόντου αλλά και των Καυκασίων στην Αλεξανδρούπολη. Οι Καυκάσιοι ήταν Πόντιοι, οι οποίοι εξαιτίας των διαφόρων ρωσοτουρκικών πολέμων αλλά και σε αναζήτηση εργασίας, είχαν αναγκαστεί να μεταναστεύσουν σε διάφορες περιόδους στην περιοχή του Καυκάσου (www.alexpolisonline.com/2020/03/1920.html).

Επίσης αναφέρθηκε στην προσωπικότητα και το έργο του Γεωργίου Κανδηλάπτη - Κάνεως, στην αγωνία του να περισώσει όσα μπορούσε φεύγοντας από τον Πόντο, όπως βιβλία, κειμήλια, κώδικες και άλλα που ο ίδιος είχε καταγράψει, επισκεπτόμενος Μονές και άλλες βιβλιοθήκες, όπως της σπουδαίας οικογένειας των Σαρασιτών (μεταλλωρύχων), απόγονος της οποίας ήταν ο πρώτος Μητροπολίτης της Μητρόπολης Αλεξανδρουπόλεως Γερβάσιος Σαρασίτης (η Μητρόπολη Αλεξανδρουπόλεως ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1922) κ.λ.π.

Επιπλέον η κ. Βεργέτη αναφέρθηκε και στη σωτηρία των λειψάνων του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιου Δ΄ και τη μεταφορά τους στην Ελλάδα από τον Γ. Κανδηλάπτη. Τα λείψανα σήμερα φυλάσσονται στην Παναγία Σουμελά στο Βέρμιο.

Η 2η αναφορά ήταν στο στρατόπεδο Θεόδωρου Γ. Κανδηλάπτη, το οποίο φέρει το όνομα του γιου του Γεωργίου Κανδηλάπτη. Ο Θεόδωρος, νεαρός ανθυπολοχαγός, γεννημένος στον Πόντο αλλά μεγαλωμένος στην Αλεξανδρούπολη, έπεσε ηρωικά μαχόμενος στο αλβανικό μέτωπο στις 28 Φεβρουαρίου 1941.

Η κ. Βεργέτη αναφέρθηκε και στο πόσο επηρέασε τον Γ. Κανδηλάπτη ο χαμός του γιου του Θεόδωρου, κάτι που φάνηκε από μια μακροσκελή επιστολή που του έγγραφε πέντε χρόνια μετά, σαν αυτός να ήταν ζωντανός ακόμη.

Επίσης αναφέρθηκε και στο πέτρινο σχολείο της Νέας Χηλής και στη συμβολή του Γ. Κανδηλάπτη - Κάνεως στην ανέγερσή του, κάτι που οι περισσότεροι - δυστυχώς δε το γνωρίζουν. Η κ. Βεργέτη παρουσίασε και την επιστολή που ο δάσκαλος Γεώργιος Κανδηλάπτης απέστειλε στον τότε Υπουργό Μακεδονίας και Θράκης και επιστήθιο φίλο του Λεωνίδα Ιασονίδη στις 25 Νοεμβρίου 1951:

«Σεβαστέ μοι κ. Υπουργέ,

Επερωτών τα αίσια της πολυτίμου υγείας σας λαμβάνω το θάρρος να σας παρακαλέσω δια ταύτα:

Οι κάτοικοι του παρά την Αλεξανδρούπολιν χωρίου Νέα Χηλή, άνδρες εθνικόφρονες και αποκλειστικώς εκ Πόντου καταγόμενοι και λίαν φιλόμουσοι, έχουσι μιαν καίριαν λύπην, ότι δεν έχουσι κτίριον σχολείου και τα ατυχή τέκνα των ανερχόμενα ως μαθηταί εις 100-120 στεγάζονται εις εν ετοιμόρροπον οίκημα, όπερ μόλις δύναται να περιλάβη το πολύ μαθητάς 35 και όταν γίνεται η διδασκαλία οι λοιποί μαθηταί στεγάζονται εις την αυλήν, εις το ύπαιθρον, όπου υπόκεινται και εις το ψύχος, τον ήλιον, εις διαπληκτισμούς και βωμολοχίας και ούτω το έργον της διδασκαλίας γίνεται ατελές, καθότι το σχολείον ως διτάξιον εργάζεται αντιπαιδαγωγικώς και εκ περιτροπής μεταξύ των διδασκάλων και αδίκως καταπονούνται και οι διδάσκοντες και οι διδασκόμενοι. Οι κάτοικοι λίαν φιλόμουσοι, είναι ολοπρόθυμοι και το αναγκαίον υλικόν εις λίθους, πλίνθους και ξυλείαν να μεταφέρωσι και τα θεμέλια ν΄ ανοίξωσιν, αρκεί το Υπουργείον της Παιδείας να χορηγήση την δέουσαν πίστωσιν. Σχετικά διαβήματα εγένοντο πολλάκις εκ μέρους των κατοίκων και υποσχέσεις εδόθησαν, αλλ΄ ουδέποτε γίνονται πράξεις και υποφέρει το χωρίον.

Όθεν, θερμώς παρακαλώ υμάς, εκ μέρους των παρακαλούντων με κατοίκων, όπως εν τη διακρινούση υμάς μεγαλοψυχία, φιλανθρωπία και δραστηριότητι και πατριωτισμό, όπως υιοθετήσετε το φλέγον τούτο ζήτημα και γράψητε αρμοδίως όπου δει και συντελεσθή το έργον τούτο και εστέ βέβαιοι ότι θα ανεγείρετε εν αθάνατον μνημείον της ενδόξου και καρποφόρου υπουργείας σας, αφού πρόκειται περί μορφωτικού σκοπού…».

Ενημερωτικά, το πολυπόθητο πέτρινο σχολείο της Νέας Χηλής θα θεμελιωθεί 1952!

Στην εισήγησή της η κ. Βεργέτη έκανε πολύ σύντομη αναφορά και στους νεοπρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στο νέο οικισμό της Παλαγίας καθώς και στην ταυτότητα της τρίτης και τέταρτης γενιάς και κατά πόσο αυτή υφίσταται σήμερα.

Ειδική αναφορά έκανε και στο Μνημείο Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού, που ανήγειραν οι σημερινοί απόγονοι των προσφύγων στο πάρκο επί της παραλιακής οδού Λεωφόρου Βασιλέως Αλεξάνδρου στην Αλεξανδρούπολη. Το έργο είναι του γλύπτη Γεωργίου Κικώτη και τα αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν στις 25 Μαΐου 2008.

Θα ήθελα να σταθώ στο θέμα αυτό και να γράψω κάποιες πληροφορίες που συνέλεξα, μετά τη συνάντηση που είχα με την πρώην πρόεδρο του Μορφωτικού Συλλόγου Ποντίων Ν. Έβρου "Αλέξιος Κομνηνός" κ. Χρυσούλα Δημητριάδου - Γιαλλαμούδη, η οποία πρωταγωνίστησε στην ανέγερση του μνημείου. Μου αφηγήθηκε πολλά, για όσα μεσολάβησαν πριν αλλά και μετά την ανέγερσή του μνημείου...

Εδώ θ΄ αναφέρω συνοπτικά κάποιες πληροφορίες, για να θυμηθούν οι παλαιότεροι και να γνωρίσουμε οι νεότεροι.

Το πρώτο που μου είπε η πρώην πρόεδρος είναι ότι την ιδέα για το μνημείο την είχε ο καθηγητής κ. Φάνης Μαλκίδης, την οποία είχε συζητήσει μαζί της (η σύζυγος του κ. Μαλκίδη είναι ποντιακής καταγωγής). Στη συνέχεια το τότε Δ.Σ. του συλλόγου αποφάσισε να προχωρήσει στις απαραίτητες ενέργειες για την υλοποίηση της ιδέας.

Επειδή όμως τα οικονομικά του συλλόγου δεν επαρκούσαν για ένα τέτοιο εγχείρημα, ο σύλλογος απευθύνθηκε στο Δήμο Αλεξανδρούπολης (Δήμαρχος ήταν τότε ο κ. Γεώργιος Αλεξανδρής). Πράγματι ο Δήμος ανταποκρίθηκε θετικά στο αίτημα του συλλόγου και τους προτάθηκε να έρθουν σε επικοινωνία με το γλύπτη Γεώργιο Κικώτη, πολλά έργα του οποίου με θέμα τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου φέρουν τη δική του υπογραφή. Αμέσως μετά το μέλος του Δ.Σ. του συλλόγου κ. Νίνα Κυριακίδου επισκέφτηκε το εργαστήρι του γλύπτη στη Θεσσαλονίκη, για να έχει μια πρώτη επαφή με τον καλλιτέχνη.

Ο δρόμος ήταν μακρύς και δύσκολος, εξάλλου χωρίς αγώνα δεν μπορείς να τα καταφέρεις. Όπως μου αφηγήθηκε η κ. Δημητριάδου, στον αγώνα εκείνον βρήκε και συμπαραστάτες αλλά και πολέμιους.

Για να μην αδικήσουμε ή παραλείψουμε κανέναν, δεν θ΄ αναφέρω στο παρόν ονοματεπώνυμα. Μοναδική εξαίρεση θα κάνω στον τότε Αντιδήμαρχο του Δήμου Αλεξανδρούπολης Τάσο Τσαγιαννίδη (είχε κατάστημα ορθοπεδικών), ο οποίος σήμερα δε βρίσκεται στη ζωή, στο πρόσωπο του οποίου η κ. Δημητριάδου βρήκε ουσιαστική στήριξη.

Γεγονός είναι ότι αυτοί που πίστεψαν και αγωνίστηκαν για την ιδέα, είδαν επιτέλους στις 25 Μαΐου 2008 να στήνεται το μνημείο - στη μνήμη των αγωνιστών του Πόντου στο πάρκο (δίπλα στην Αργώ). Τ΄ αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν, παρουσία επισήμων, μελών και φίλων του συλλόγου, καθώς και του γλύπτη Γ. Κικώτη.

Η κ. Χρυσούλα Δημητριάδου - Γιαλαμούδη (αριστερά)
και ο πρώην Δήμαρχος κ. Γεώργιος Αλεξανδρής στα αποκαλυπτήρια του μνημείου

Το γλυπτό είναι ένα σύμπλεγμα από τη ζωή των Ελλήνων του Πόντου. Δεσπόζει ο Πόντιος αγωνιστής, που με το δεξί χέρι κρατά το όπλο ενώ στο αριστερό βλέπουμε τη μούστα (τη γροθιά του).

Είναι πλέον παραδεκτό απ΄ όλους τους ερευνητές - συγγραφείς για τα αίτια της δημιουργίας και της συμβολής του αντάρτικου στον Πόντο και το τι τους ανάγκασε να βγουν στα βουνά (τα πρώτα αντάρτικα σώματα στη Σαμψούντα - Πάφρα είχαν δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914 και ακολούθησαν αργότερα αυτά της Σάντας κ.α.).

Στα αριστερά βλέπουμε μια ομάδα από γυναικόπαιδα και άμαχο πληθυσμό, υπό τη Σκέπη της Παναγίας Σουμελά να βαδίζει στο δρόμο της εξορίας προς τη Νέα πατρίδα, έχοντας ως οδηγό τον ιερέα. Πόσο θυμίζει η εικόνα το έργο του Ν. Καζαντζάκη "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται"!

Υπό τη Σκέπη της Παναγίας Σουμελά ο ιερέας
κρατώντας τα ιερά και τα όσια της φυλής, οδηγεί το ποίμνιό του

Δεξιά υπάρχει η ζωή πλέον στη νέα πατρίδα, με τους χορευτές να χορεύουν τον πυρρίχιο, μεταλαμπαδεύοντας τις αρχέγονες παραδόσεις των Ελλήνων του Πόντου. Με λύρα, τραγούδι και πυρρίχιο χορό, να χτυπούν με δύναμη το πόδι στο χώμα, σαν να λένε, είμαστε εδώ ζωντανοί και συνεχίζουμε "Η Ρωμανία κι αν πέρασε, ανθεί και φέρει κι άλλο"! Ήταν το αισιόδοξο μήνυμα που, όπως είχε πει ο καλλιτέχνης, θέλησε να καταδείξει.

Ο πυρρίχιος χορός και ο λυράρης, σύμβολα προαιώνια

Μόνο αισθήματα περηφάνιας θα πρέπει να κατακλύζουν τις ψυχές όσων αγωνίστηκαν για την ανέγερση του μνημείου. Θα είναι εκεί για να υπενθυμίζει σε όλους τον αγώνα που δόθηκε για την εκπλήρωση του χρέους απέναντι στους προγόνους. Ταυτόχρονα είναι και μια υπόσχεση, ότι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη θα είναι συνεχής. Γιατί τελικά η μνήμη είναι η ταυτότητά μας.

Ο γλύπτης Γ. Κικώτης με το δημιούργημά του

Ο κ. Γεώργιος Κικώτης, ποντιακής καταγωγής γεννήθηκε στην Άλμα-Άτα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Απόφοιτος με άριστα από τη Σχολή Καλών Τεχνών της γενέτειράς του, όπως επίσης με άριστα και από την αντίστοιχη Σχολή Καλών Τεχνών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη, όπου ζει και εργάζεται. Έργα του βρίσκονται τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό (Ρωσία, Γερμανία, Καζακστάν, Γεωργία, ΗΠΑ, Αυστραλία).

Υ.Γ.

1. Σχετικά με την ημερομηνία θανάτου του Θεοδώρου Γ. Κανδηλάπτη να σημειώσω ότι η κ. Βεργέτη, στην εισήγησή της όπως και στο βιβλίο της "Η ΖΩΗ ΜΟΥ, ΗΤΟΙ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ του εξ Αργυρουπόλεως του Πόντου Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτου - Κάνεως" ανέφερε ως ημερομηνία θανάτου του Θεόδωρου την 21η Ιανουαρίου 1941. Η ημερομηνία αυτή προκύπτει από τις αυτοβιογραφικές σημειώσεις του ίδιου του Γ. Κανδηλάπτη. Όμως στα επίσημα αρχεία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού (ημερολόγιο, ατομικός φάκελλος κ.α.) υπάρχει καταγεγραμμένη ως ημερομηνία θανάτου του η 28η Φεβρουαρίου 1941 (www.alexpolisonline.com/2020/02/theodoros-kandilaptis.html).

2. Για τον Γεώργιο Κανδηλάπτη, το δάσκαλο της καρδιάς μου, όπως τον έχω αποκαλέσει για πολύ προσωπικούς λόγους, έχω γράψει σε παλαιότερο άρθρο μου: www.alexpolisonline.com/2019/08/georgios-kandilaptis.html

3. Επίσης έχω γράψει και για την περιπετειώδη σωτηρία των λειψάνων του Αλέξιου Δ΄ από τον Γ. Κανδηλάπτη και τη μεταφορά τους στην Ελλάδα: www.alexpolisonline.com/2021/09/blog-post_48.html

4. Και για την ιστορία του σχολείου της Νέας Χηλής και τη συμβολή του Γ. Κανδηλάπτη στην ανέγερσή του έχω γράψει σε παλαιότερο άρθρο: www.alexpolisonline.com/2020/12/blog-post_86.html

5. Μαλκίδης Φάνης: "Τ΄ αποκαλυπτήρια του Μνημείου της Αλεξανδρούπολης" (http://malkidis.blogspot.com/2009/10/blog-post_207.html),

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)

Ακολουθήστε το Alexandroupoli Online
Google News | Facebook | Twitter | Instagram | Linkedin | Pinterest