Ο Καλλισθένης Χουρμουζιάδης καταγράφει το έθιμο της Τζαμάλας ή Καμήλας το 1912

Ο Κ. Χουρμουζιάδης καταγράφει το 1912 το έθιμο της Τζαμάλας ή Καμήλας, όμως όπως αναφέρει το έθιμο αυτό αναβίωνε τους μήνες Οκτώβριο ή Νοέμβριο.

της Ουρανίας Πανταζίδου

Λίγες μέρες απομένουν πριν τη μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων και σε όλη την Ελλάδα αναβιώνουν αυτές τις μέρες έως και τα Θεοφάνια τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, που ολοκληρώνονται με τον Αγιασμό των υδάτων. Ένα από τα έθιμα που αναβιώνουν στη Θράκη είναι αυτό της Καμήλας ή και Τζαμάλας.

Ξεφυλλίζοντας το περιοδικό "ΠΟΝΤΟΣ", τεύχος Οκτωβρίου 1912 βρίσκω το έθιμο της Τζαμάλας, όπως το καταγράφει ο Καλλισθένης Γ. Χουρμουζιάδης από το Τσακήλι της Επαρχίας Μετρών της Ανατολικής Θράκης, που ήταν τότε καθηγητής στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ανατόλια της Μερζιφούντας στον Πόντο (Επαρχία Αμάσειας).

Γράφει ο Χουρμουζιάδης:

«Ο κάθε τόπος έχει τα έθιμά του και κάθε έθιμο έχει την ιστορία του. Πολλά από αυτά έχουν φθάσει έως τις μέρες μας από παλιές ειδωλολατρικές τελετές και δοξασίες και άλλα είναι απομίμηση ξένων εθίμων. Ο λαός λέει “έτσι τα βρήκαμε έτσι θα τ΄ αφήσουμε” και αρκείται στο ότι το ίδιο έκαναν και ο πατέρας και ο παππούς και αδιαφορεί αν κάποια από αυτά είναι ανάρμοστα ή παράλογα. Μεταξύ των εθίμων αυτών είναι και αυτό της τζαμάλας - άγνωστο, όπως σημειώνει εδώ στους Ποντίους*. Συνηθίζεται στην Επαρχία Μετρών και στη Σηλυβρία, ίσως και αλλού.

Η Τζαμάλα διοργανώνεται συνήθως μία ή και δυο ώρες μετά τη δύση του ήλιου κατά τους μήνες Οκτώβριο ή Νοέμβριο όταν επικρατεί ανομβρία, καθώς πίστευαν ότι ήταν ένας τρόπος για να προκαλέσουν βροχή.

Φαίνεται ότι προέρχεται από την αραβική λέξη τζεμέλ = καμήλα».

Το έθιμο Τζαμάλα
users.sch.gr/deshourmou/TSAKILI/ethima.htm

Μάλιστα σημειώνει ότι είναι άγνωστο από που προήλθε το έθιμο και το περιγράφει:

«Φανταστείτε μια περιφερόμενη κλίμακα (σκάλα που χρησιμοποιούν οι χτίστες) σε οριζόντια θέση και 2-3 "βεργιά" δηλαδή στεφάνια βαρελιού τα οποία προσαρμόζονται στην κλίμακα και από τις δυο πλευρές ώστε να σχηματίζεται "κουρτούνα", κοίλο δηλαδή υπόστεγο, όταν αυτή σκεπάζεται με "κροκίδα" (χονδρό λινό ύφασμα).

Κάτω από το κοίλωμα και κατά μήκος της σκάλας μπαίνουν 8-10 άνθρωποι που δένουν γύρω τους κουδούνες κάθε σχήματος και μεγέθους. Ανάμεσα στους δυο πρώτους στέκεται άνδρας κρατώντας μακρύ κοντάρι, στην άκρη του οποίου βρίσκεται η "κοκκάλα", δηλαδή ένα λευκό κρανίο αλόγου ή γαιδουριού. Στη θέση της κάτω σιαγόνος που λείπει από το κρανίο τοποθετείται σανίδι όπου στη μια άκρη δένεται σχοινί που ενώνεται με τη μύτη του κρανίου. Έτσι φαίνεται αυτό σαν να κινείται.

Υπάρχουν επίσης ένας άνδρας ντυμένος χανούμισσα που κρατά ραβδί κι ένας άλλος μεταμφιεσμένος σε καμπούρη ενώ γύρω τους τρέχουν παιδιά και νέοι. Η παρέα αυτή ξεκινά με τους εκκωφαντικούς ήχους που κάνουν τα κουδούνια και φωνάζουν “ντίντιλ, ντίντι τζάμαλη” και με την "κοκκάλα" κτυπούν τις πόρτες των σπιτιών.

Αλλοίμονο αν κάποια γυναίκα ξεχάσει να φέρει βασιλικό ή μαντζουράνα στο παράθυρο ή κάποια ξεχάσει να σηκώσει τους ξηραμένους καρπούς (συνήθως σύκα ή σταφύλια). Η "κοκκάλα" με ένα κτύπημα τα ρίχνει και γίνονται λεία των συνοδών. Μετά από κάποια ώρα σταματούν για να ξεκουραστούν και ψοφούν την τζαμάλα. Τότε η χανούμισσα φέρει απανωτά χτυπήματα στον καμπούρη που φωνάζει “μαλιμί ιστέριμ” ζητώντας την τζαμάλα της. Ο καμπούρης της απαντά ότι σύντομα η τζαμάλα της θα γίνει καλά. Και πράγματι η τζαμάλα (καμήλα) - ως του θαύματος σηκώνεται, για να ψοφήσει και πάλι στην επόμενη συνοικία - σπίτι. Και αυτό επαναλαμβάνεται έως ότου γυρίσουν όλο το χωριό.

Μετά τα μεσάνυχτα η παρέα διαλύεται και πηγαίνουν όλοι για ύπνο. Εάν την επομένη ημέρα ή τις επόμενες βρέξει αυτό θεωρούσαν ότι γινόταν χάρις στην τζαμάλα».

Καλλισθένης Χουρμουζιάδης

Ο Καλλισθένης Χουρμουζιάδης γεννήθηκε στις 2 Ιανουαρίου του 1882. Το 1900 με υποτροφία της Μητρόπολης Μετρών παρακολούθησε μαθήματα στο ελληνογαλλικό Λύκειο Χατζηχρήστου στην Κωνσταντινούπολη. Με την αποφοίτησή του δίδαξε στην Πόλη έως το 1911. Από το 1911 ως το 1916 δίδαξε στο Αμερικάνικο Κολλέγιο της Μερζιφούντας στον Πόντο. Στη Μερζιφούντα συμμετείχε στη διοίκηση του Συλλόγου "Πόντος". Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη όπου είχε εγκατασταθεί το Κολλέγιο. Ασχολήθηκε εκτενέστατα με τη λαογραφία της Θράκης. Πέθανε στις 18 Δεκεμβρίου 1939.

Περισσότερες πληροφορίες για τον Χουρμουζιάδη στο users.sch.gr/deshourmou/TSAKILI/paideia.htm

Να σημειώσω εδώ ότι η Επαρχία Μετρών που απείχε μόλις 50 χιλ. από την Κωνσταντινούπολη, με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών παρέμεινε στην Τουρκία, ενώ με την ανταλλαγή των πληθυσμών οι κάτοικοί της θα σκορπίσουν στην Ελλάδα.

Περιοδικό ΠΟΝΤΟΣ

Το περιοδικό ΠΟΝΤΟΣ εκδόθηκε για πρώτη φορά το Μάρτιο του 1910 ως έντυπο περιοδικό ενώ νωρίτερα κυκλοφορούσε χειρόγραφο. Ήταν μηνιαίο φιλολογικό, επιστημονικό και παιδαγωγικό περιοδικό του Αθλητικού και Πολιτιστικού Συλλόγου "ΠΟΝΤΟΣ" των Ελλήνων μαθητών του Αμερικάνικου Κολλεγίου της Μερζιφούντας. Τη συντακτική της ομάδα αποτελούσαν ο Δημήτριος Θεοχαρίδης, ο Καλλισθένης Γ. Χουρμουζιάδης και ο Λεωνίδας Μ. Καζεζόγλου.

Καλοκαίρι του 1910 στη Μερζιφούντα.
Το προσωπικό μπροστά στο κεντρικό κτήριο του «Ανατόλια».
www.pontosnews.gr

Ο Σύλλογος "ΠΟΝΤΟΣ" που ιδρύθηκε το 1903 είχε και την ομώνυμη ποδοσφαιρική ομάδα. Όπως είναι γνωστό οι καθηγητές Δ. Θεοχαρίδης, Χ. Ευσταθιάδης, Παν. Λαμπριανίδης, Παύλος Παυλίδης και οι 18χρονοι μαθητές Συμεών Ανανιάδης και Αναστάσιος Παυλίδης συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο δι΄ απαγχονισμού από τα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας της Αμάσειας το 1921 ενώ και άλλοι μαθητές διώχθηκαν. Οι υπεύθυνοι του κολεγίου κατηγορήθηκαν ότι βοήθησαν επαναστατικές ομάδες ανταρτών.

Η ποδοσφαιρική ομάδα ΠΟΝΤΟΣ στη Μερζιφούντα

* Και στον Πόντο, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα υπήρχε παρεμφερές έθιμο. Στον Πόντο έχουμε το έθιμο των Μωμόγερων (είτε με την περιφορά προσωπίδων είτε μεταμφιεσμένων ανθρώπων που προσποιούνται το άλογο, τον τράγο ή την καμήλα) καθαρά έθιμο του Δωδεκαημέρου, όπως φαίνεται και από τα δίστιχα που τραγουδούσαν, όπως “Οφέτος και τα Κάλαντα εφτάμε Μωμογέρια... Έρθεν αρνόπομ΄ τη Χριστού, τα Κάλαντα τα Φώτα...”.

Βέβαια και στον Πόντο βρίσκουμε παραλλαγές του εθίμου από περιοχή σε περιοχή καθώς και την παρουσία αλόγου ή καμήλας. Για τους Μωμόγερους γράφουν πολλοί λαογράφοι, θ΄ αναφέρω τους δικούς μας δασκάλους στην Αλεξανδρούπολη), τον Δημήτρη Παπαδόπουλο - Σταυριώτη και τον Γεώργιο Κανδηλάπτη - Κάνι.

Ο Δ. Παπαδόπουλος αναφέρει στην περιγραφή του θιάσου τον αλογά (ατλής) ή ντερέμπεης.

Ο Γ. Κανδηλάπτης περιγράφει τον τρόπο της κίνησης της κεφαλής του αλόγου, που είναι όμοια με την "κοκκάλα" της Τζαμάλας. Επίσης γράφει ότι ο θίασος των Μωμόγερων πήγαινε από σπίτι σε σπίτι με τη συνοδεία λύρας και νταούλι και εάν έλειπε η λύρα χρησιμοποιούσαν ζουρνά και αν έλειπε και ο ζουρνάς χρησιμοποιούσαν τα αντικριστά κουτάλια. Επίσης ο Κανδηλάπτης, σε αντίθεση με άλλους που αναφέρουν ότι το έθιμο των Μωμόγερων ήταν αποκλειστικά του Δωδεκαημέρου, αυτός αναφέρει ότι κρατούσε έως τις Αποκριές.

Καλά Χριστούγεννα και Καλή Πρωτοχρονιά σε όλους!

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
[post_ads]