100 χρόνια Ε.Α.Π. - Οι πρώτοι προσφυγικοί συνοικισμοί στην Αλεξανδρούπολη

Σκοπός της Ε.Α.Π. ήταν η οριστική αποκατάσταση, αστική και αγροτική, των προσφύγων που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή...

της Ουρανίας Πανταζίδου

Εκατό χρόνια συμπληρώθηκαν φέτος από την ίδρυση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.). Το σχέδιο της ίδρυσης της Ε.Α.Π. υπογράφηκε από την Κοινωνία των Εθνών στη Γενεύη στις 29/9/1923 και επικυρώθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση με το ΦΕΚ 289/13/10/1923.

Η Ε.Α.Π. ήταν ένας ανεξάρτητος από τις εκτελεστικές και διοικητικές ελληνικές αρχές οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση. Αποτελείτο από τέσσερα μέλη, από τα οποία τα δύο διορίζονταν από την ελληνική κυβέρνηση με τη συγκατάθεση του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών (Κ.τ.Ε.) και τα άλλα δύο τα υποδείκνυε η ίδια η Κ.τ.Ε. Από τα δύο αυτά μέλη το ένα έπρεπε να είναι Αμερικανός, ο οποίος αναλάμβανε τα καθήκοντα του προέδρου της επιτροπής.

Πρώτος Πρόεδρος ορίστηκε από την Κ.τ.Ε. ο Αμερικανός Χένρυ Μόργκενταου, μέλος ο σερ Τζων Κάμπελλ, ενώ η ελληνική κυβέρνηση διόρισε τους Στέφανο Δέλτα και Περικλή Αργυρόπουλο. (Φίλιου Βασιλική - https://repo.lib.duth.gr/jspui/bitstream/123456789/10365/1/Filiou.pdf)

Σκοπός της Ε.Α.Π. ήταν η οριστική αποκατάσταση - αστική και αγροτική - των προσφύγων, που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Το έργο της Ε.Α.Π. ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1924 και ολοκληρώθηκε το Δεκέμβριο του 1930.

Με νομοθετικό διάταγμα που εκδόθηκε το Δεκέμβρη του 1923 είχαν μεταφερθεί στην Ε.Α.Π. ορισμένες υπηρεσίες των Υπουργείων Γεωργίας και Πρόνοιας.

Να σημειώσω εδώ ότι νωρίτερα στις 3/11/1922 μετά τη Μικρασιατική καταστροφή η Κυβέρνηση με νομοθετικό διάταγμα είχε ιδρύσει το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (Τ.Π.Π.), το οποίο είχε αναλάβει την κατασκευή οικημάτων για τη στέγαση των προσφύγων. Επρόκειτο περί ενός ανεξάρτητου κρατικού οργάνου. Το έργο του Τ.Π.Π. ανέλαβε να συνεχίσει η Ε.Α.Π.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω μικρή αναφορά στη συμβολή του Αυστραλού στρατιωτικού George Devine Treloar (Τρελόαρ) στην περίθαλψη των προσφύγων, που στις 6 Οκτωβρίου 1922 είχε διοριστεί Ύπατος Αρμοστής των Προσφύγων σε Δυτική Θράκη και Ανατολική Μακεδονία, θέση στην οποία υπηρέτησε μέχρι το 1926. Χάρις στο ανθρωπιστικό του έργο θα σωθούν χιλιάδες πρόσφυγες από την πείνα, τις κακουχίες και τις αρρώστιες.

Ο Treloar θα βρεθεί στην Αλεξανδρούπολη το Νοέμβριο του 1922...

Το σχέδιο του Αυστραλού ανθρωπιστή προέβλεπε αρχικά την εγκατάσταση προσφύγων σε σκηνές σε νέα χωριά - συνοικισμούς, έως ότου η Ελληνική Κυβέρνηση βοηθήσει τους εγκατεστημένους σ΄ αυτά να κατασκευάσουν κατοικίες όσο πιο γρήγορα γίνεται, ώστε οι σκηνές να χρησιμοποιηθούν για την εγκατάσταση και άλλων προσφύγων σε άλλα χωριά. Έτσι δημιουργήθηκαν καταυλισμοί με σκηνές, όπου με εντολή του Treloar οι πρόσφυγες κατασκεύασαν φούρνους αρτοσκευασμάτων και χώρους εστίασης.

Ο πρώτος καταυλισμός στήθηκε ένα χιλιόμετρο έξω από την Αλεξανδρούπολη, ένας δεύτερος στο σιδηροδρομικό σταθμό και ένας τρίτος στο Badekli (Τύχιον - Τυχερό Σουφλίου). www.alexpolisonline.com/2020/06/1922-1923.html

Καταυλισμός στα τρένα στην Αλεξανδρούπολη.
Οι εικονιζόμενοι είναι πρόσφυγες από τη Χηλή της Μαύρης Θάλασσας (Πηγή: ΓΑΚ Έβρου)

Στις 12/4/1923 με επιστολή του ο Τρελόαρ ενημέρωνε τον Νάνσεν (Ύπατο Αρμοστή για τους πρόσφυγες) για το έργο που είχε συντελεστεί έως τα μέσα Φεβρουαρίου του 1923. Στην επιστολή υπήρχε και ένα σχεδιάγραμμα με τα χωριά που δημιουργήθηκαν στην περιοχή της Κομοτηνής - Πόρτο Λάγος. Όπως βλέπουμε στο σχεδιάγραμμα υπάρχει κι ένα χωριό στην είσοδο της Αλεξανδρούπολης (τότε Dedeagatch) στην περιοχή Chaibas (όπου ιδρύθηκε ο Νέος Μαΐστρος).

Το σχεδιάγραμμα του Τρελόαρ
https://journals.openedition.org/ceb/19253

Στις 7 Σεπτεμβρίου 1923 θα επισκεφτεί την Αλεξανδρούπολη ο Υπουργός Περιθάλψεως Απόστολος Δοξιάδης για ν΄ ανακοινώσει τα μέτρα για την περίθαλψη των προσφύγων στην ευρύτερη περιοχή. Άνω των πέντε χιλιάδων προσφύγων, όπως γράφει η εφημερίδα "Ταχυδρόμος" της Βορείου Ελλάδος, είχαν συγκεντρωθεί κάτω από τον εξώστη της τότε Νομαρχίας ζητωκραυγάζοντας υπέρ του υπουργού, αποκαλώντας τον «πατέρα και σωτήρα»...

Κατά τη διάρκεια του γεύματος, παρουσία του Νομάρχη Αύγουστου Θεολογίτη, του Μητροπολίτη Γερβάσιου Σαρασίτη, του Δημάρχου Εμμανουήλ Αλτιναλμάζη και λοιπών επισήμων, ο Απ. Δοξιάδης θα ανακοινώσει, μεταξύ άλλων, και μέτρα για την υγιεινή των μαθητών των σχολείων και την ίδρυση ορφανοτροφείου. Επίσης θα ζητήσει την εκκένωση του κτιρίου που κατείχε η Μεραρχία ώστε εκεί να στεγαστεί το Διδασκαλείο κ.λ.π.

Τέλος ο Δοξιάδης θα παρακαλέσει τον Υπουργό Γεωργίας να προχωρήσει στην άμεση απαλλοτρίωση αγροκτημάτων του Νομού Ροδόπης και της Αλεξανδρούπολης.

Να σημειώσω εδώ ότι η Διεύθυνση Εποικισμού Θράκης αποσπάστηκε από τη Διεύθυνση Εποικισμού της Μακεδονίας, με αρμοδιότητες όπως και οι αντίστοιχες Διευθύνσεις σύμφωνα με το ΦΕΚ 271/25-9-1923 και στη συνέχεια στις 27/9/1923 μεταβιβάστηκαν με νόμο τα δικαιώματα του Υπουργού Γεωργίας στο Γενικό Διοικητή Θράκης, πράξη που θα έλυνε πολλά γραφειοκρατικά προβλήματα, όσον αφορά και τις απαλλοτριώσεις.

Στην παρακάτω εικόνα αναγράφονται τα ζητηθέντα προς απαλλοτρίωση αγροκτήματα.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπενθυμίσω ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε επιτρέψει την προσωρινή στέγαση προσφύγων σε οικήματα που είχε επιτάξει με νομοθετικό διάταγμα που εκδόθηκε στις 17/11/1922. Βέβαια δεν ήταν δυνατόν να στεγαστούν όλοι.

Πολλοί από τους πρόσφυγες είχαν εγκατασταθεί σε σπίτια Μουσουλμάνων και Βουλγάρων, που τα είχαν εγκαταλείψει. Σύμφωνα με την εφημερίδα "ΦΩΣ" της Θεσσαλονίκης. τον Ιανουάριο του 1925 υπήρχαν ακόμη στην Αλεξανδρούπολη 164 οικήματα και 314 μεμονωμένα δωμάτια μουσουλμάνων, που όμως έπρεπε να εκκενωθούν από τους πρόσφυγες έως τις αρχές της Άνοιξης εκείνου του έτους ή να αποζημιωθούν οι ιδιοκτήτες τους.

Τα έργα της αποκατάστασης των προσφύγων θα προχωρήσουν πιο συστηματικά μετά τον Ιανουάριο του 1924, όταν ανέλαβε και επίσημα το έργο της η Ε.Α.Π.

Στις 28 Φεβρουαρίου 1924 ο Απ. Δοξιάδης μιλούσε στη Βουλή για τα μεγάλα προβλήματα που υπήρχαν από την εγκατάσταση των προσφύγων. Κατά την ομιλία του επεσήμανε ότι οι αστικοί συνοικισμοί είχαν περιέλθει στη δικαιοδοσία του Μοργκεντάου (προέδρου της Ε.Α.Π.) και ότι λόγω ελλείψεως πιστώσεων η ανέγερση συνοικισμών περιορίστηκε (επί του παρόντος, όπως είχε πει στην ομιλία του) στην Αθήνα, το Βόλο και την Έδεσσα. Αλλά ακόμη και σ΄ αυτούς τους συνοικισμούς υπήρχαν προβλήματα και ελλείψεις... Καταγράφω την πληροφορία αυτή για να δούμε το μέγεθος του προβλήματος της εγκατάστασης των προσφύγων και στην περιοχή της Αλεξανδρούπολης.

Τον Ιούνιο του 1924 οι πρόσφυγες της Αλεξανδρούπολης θ΄ αποστείλουν επιστολή στη Βουλή, παρακαλώντας να εκτελεστούν οι υποσχέσεις του υπουργού περίθαλψης για την εγκατάστασή τους.

Πρόσφυγες σε καταυλισμό στην Αλεξανδρούπολη
https://journals.openedition.org/ceb/19253

Οι πρώτοι προσφυγικοί συνοικισμοί από την Ε.Α.Π. στην Αλεξανδρούπολη μέσα από τον τύπο της εποχής

Σε αναζήτησή μου για τους πρώτους προσφυγικούς συνοικισμούς που ίδρυσε η Ε.Α.Π. στα περίχωρα της Αλεξανδρούπολης μετά τον Ιανουάριο του 1924 θα βρω να γίνεται πιο συστηματική αναφορά από το Φθινόπωρο και μετά.

Έτσι η εφημερίδα "Μακεδονικά Νέα" της Θεσσαλονίκης γράφει ότι έως τις 27 Σεπτεμβρίου 1924 είχαν ιδρυθεί στην Αλεξανδρούπολη από την Ε.Α.Π. προσφυγικοί συνοικισμοί σε πέντε σημεία, συνεχόμενοι της παλιάς πόλης και είχαν εγκατασταθεί εκεί πλέον των 15.000 προσφύγων.

Σύμφωνα πάντα με την εφημερίδα, για την αστική εγκατάσταση βρισκόταν υπό ανέγερση δύο συνοικισμοί προς τα παλιά νεκροταφεία, όπου είχαν εκχωρηθεί 200 τμήματα οικοπέδων για εύπορες οικογένειες, με την ανάλογη ξυλεία και χρηματική βοήθεια για την ανέγερση 100 διπλοκατοικιών.

Στον παρακάτω χάρτη του Αθ. Σπανού μπορούμε να δούμε την περιοχή των παλαιών νεκροταφείων.

Παράλληλα ανατέθηκε σε εργολάβους στο ίδιο σημείο η ανέγερση άλλων 100 διπλοκατοικιών από μπετόν αρμέ (Τσιμεντένια). Οι κατοικίες αυτές προορίζονταν για άπορους πρόσφυγες με την εντολή να παραδοθούν εντός τριμήνου, ώστε να στεγαστούν πρόσφυγες που ζούσαν έως τότε σε σκηνές και τρώγλες.

Τύπος προσφυγικού οικίσκου από μπετόν αρμέ στη Θράκη

Για τις διπλοκατοικίες αυτές, όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα δεν είχε αποφασιστεί έως τότε το πως θα διανέμονταν, γεγονός που ανησυχούσε τους πρόσφυγες: «...μήπως και εδώ επικρατήση η Ρωμαίικη τακτική των μικρορουσφετιών και οι πραγματικώς πάσχοντες και ευρισκόμενοι εις αδυναμίαν να οικοδομήσουν αποκλεισθούν του δικαιώματος να στεγαστούν και διεισδύσουν οι αιώνιοι επιτήδειοι οι οποίοι γνωρίζουν καλώς κατά τας περιστάσεις να μεταμορφούνται...».

Η παρακάτω φωτογραφία από την εφημερίδα "Μακεδονικά Νέα" απεικονίζει τον αγιασμό του αστικού συνοικισμού στη θέση των παλιών νεκροταφείων.

Επίσης και η εφημερίδα το "ΦΩΣ" της Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 1924 ασχολείται με τον αγιασμό της ανέγερσης του νέου αστικού προσφυγικού συνοικισμού: «Είναι μεσημέρι, ο ήλιος αρκετά καυστικός και οι επίσημοι της πόλεως μας συγκεντρωμένοι πλησίον εις σωρούς από πέτρες και άλλα υλικά προς οικοδομήν και παρακολουθούσι τον αγιασμόν όστις γίνεται υπό του Σ. Μητροπολίτου Αλεξανδρουπόλεως επί τη ενάρξει του νέου συνοικισμού προσφύγων εν Αλεξανδρουπόλει».

Μάλιστα ο δημοσιογράφος σχολιάζει ότι το μεγάλο έργο της εγκατάστασης των προσφύγων, για να μην τους βρει ένας ακόμη χειμώνας άστεγους οφείλεται στις άοκνες προσπάθειες του Διευθυντή Εποικισμού της Αλεξανδρούπολης Σ. Κισάγιζλη, του γεωπόνου Σαμαρά και του υπόλοιπου υπαλληλικού προσωπικού.

Στη συνέχεια ο δημοσιογράφος θα επισκεφτεί το γραφείο Εποικισμού για να συναντηθεί με τον Διευθυντή και μας δίνει μια εικόνα του. Το οίκημα ήταν απλό. Στον επάνω όροφο υπήρχε το γραφείο του Διευθυντή διακοσμημένο με δυο φωτογραφίες. Η μια με το προσωπικό του εποικισμού και η άλλη με ένα νέο συνοικισμό.

Κατά τη συζήτηση ο Σ. Κισάγιζλης αναφέρει στον δημοσιογράφο ότι μέσα σε μια διετία εγκαταστάθηκαν στην περιφέρεια της Αλεξανδρούπολης 4.000 οικογένειες.

Στο διάστημα αυτό, όπως ανέφερε ιδρύθηκαν οκτώ νέοι συνοικισμοί: η Νέα Χηλή, η Αμφιτρίτη, ο Απαλός, το Μοναστηράκι, το Αετοχώρι, ο Μαΐστρος, το Τσουμετζίκ, και τα Θυμάρια.

Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να γνωρίζαμε το πότε οι πρόσφυγες των παραπάνω συνοικισμών εγκαταστάθηκαν σε σπίτια που χτίστηκαν με μέριμνα της Ε.Α.Π., με δεδομένο ότι σύμφωνα με τον George Devine Treloar η εγκατάσταση των προσφύγων αρχικά γινόταν σε σκηνές, έως ότου η Ελληνική Κυβέρνηση βοηθήσει τους εγκατεστημένους σ΄ αυτά να κατασκευάσουν κατοικίες, ώστε οι σκηνές να χρησιμοποιηθούν για την εγκατάσταση και άλλων προσφύγων σε άλλα χωριά - συνοικισμούς.

Για να επανέλθω στον Σ. Κισάγιζλη έως τον Οκτώβριο του 1924 είχαν ανεγερθεί:

• στο γεωργικό συνοικισμό Αλή - Μπέη (σημερινή Εξώπολη) 20 οικήματα.
• στο συνοικισμό των ναυτικών (σημερινή Απολλωνιάδα) 36.
• στον αστικό 25.

Επίσης είχαν χτιστεί 280 αγροτικοί οικίσκοι ενώ βρίσκονταν υπό ανέγερση άλλοι 320.

Επιπλέον με τη συνδρομή της Υπηρεσίας Εποικισμού ανεγέρθηκαν 191 οικήματα στους υπάρχοντες οικισμούς Μάκρη, Κίρκη και Λευκίμη.

Το Νοέμβριο του 1924 η εφημερίδα "ΦΑΡΟΣ" της Αλεξανδρούπολης δημοσιεύει την είδηση ότι θα δίδονταν σε όσους είχαν κτίσει τα σπίτια τους στον αστικό συνοικισμό επιπλέον 3.000 δρχ. Μάλιστα η εφημερίδα προτρέπει τον Κισάγιζλη να προχωρήσει στην άμεση ανακούφιση των προσφύγων.

Εφημερίδα ΦΑΡΟΣ

Στις αρχές Μαΐου του 1925 θα επισκεφτεί την Αλεξανδρούπολη ο νέος υπουργός Πρόνοιας Μισιρλόγλου, συνοδευόμενος από τον Γενικό Διοικητή Θράκης Κουρτίδη. Και αυτός ο υπουργός είχε υποσχεθεί στους πρόσφυγες την ταχεία επίλυση των προβλημάτων τους με την ανέγερση 300 κατοικιών για να στεγαστούν πρόσφυγες που διαμένουν ακόμη σε παραπήγματα. Επίσης επιτάχθηκε οικόπεδο για να ανεγερθούν κατοικίες για τους σιδηροδρομικούς υπαλλήλους.

Τέλος ο υπουργός επιθεώρησε και το Δημοτικό Νοσοκομείο όπου αποφάσισε την ίδρυση και χειρουργικής κλινικής. (εφημερίδα "ΦΩΣ" της Θεσσαλονίκης, Μάιος 1925).

Για το πρόβλημα της στέγασης και της μη διάθεσης των τσιμεντένιων διπλοκατοικιών που είχαν ανεγερθεί στον αστικό συνοικισμό για τους άπορους πρόσφυγες γράφει η εφημερίδα "ΦΩΣ" της Θεσσαλονίκης στις 12/12/1925, απευθυνόμενη στο νέο Διευθυντή Εποικισμού της Αλεξανδρούπολης Αμπουσελάμ: «Πέρασαν τρεις μήνες που μένουν κενά τα 150 τσιμεντόκτιστα οικήματα παρά τον αστικόν συνοικισμόν χωρίς μέχρι σήμερον να διανεμηθώσι. Δεν είναι κρίμα επί τέλους να περάσουν αυτοί οι δυστυχείς πρόσφυγες και τέταρτον χειμώνα μέσα στις γνωστές στις τρώγλες; Αναμένομεν να ενεργήσητε αμέσως, διότι η μη εισέτι εγκατάστασις εις ταύτα των προσφύγων είναι αδικαιολόγητος».

Ενδεικτική είναι και η επιστολή διαμαρτυρίας του συλλόγου των Μικρασιατών προσφύγων: «115 οικογένειαι άποροι αστοί πρόσφυγες Μικρασιάται, υπό παραπήγματα διαιτοώμενοι ανέμενον εντός τετάρτου χειμώνος εναγωνίως διανομήν δι΄ απόρους, ανεγερθέντων οικημάτων ενταύθα.... Προσφυγικός κόσμος ευρίσκεται εν απογνώσει...». (εφημερίδα "ΦΩΣ" της Θεσσαλονίκης, 23 Δεκεμβρίου 1925).

Γεγονός είναι ότι τα στεγαστικά προβλήματα εξακολουθούσαν να ταλαιπωρούν εκατοντάδες πρόσφυγες και στα περίχωρα της Αλεξανδρούπολης υπήρχαν οικογένειες που ζούσαν σε τρώγλες - παραπήγματα και μετά το 1925.

Υ.Γ.

- Στις 13 Μαΐου 1925 στα πρακτικά της Βουλής βρίσκουμε να γίνεται αναφορά στην ευχαριστήρια επιστολή των προσφύγων του χωρίου Χιλλής, που εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους για τη στέγασή τους (το δίχως άλλο εννοεί το χωριό της Αλεξανδρούπολης Νέα Χηλή).

- Όσο για τον George Devine Treloar έχω αναφερθεί και σε παλαιότερα άρθρα μου. Ο πρώτος σταθμός του, μόλις ανέλαβε Ύπατος Αρμοστής των προσφύγων στη Θράκη ήταν η Αλεξανδρούπολη το Νοέμβριο του 1922. (www.alexpolisonline.com/2020/06/1922-1923.html)

Έχω την εντύπωση ότι η πόλη της Αλεξανδρούπολης, ο Νομός Έβρου δεν έχει τιμήσει τον μεγάλο αυτόν ανθρωπιστή όπως θα του έπρεπε.

Βέβαια το ελληνικό κράτος έδωσε το όνομά του στο χωριό της Κομοτηνής Θρυλόριο και ο Ποντιακός Σύλλογος του Θρυλορίου τον έχει τιμήσει, όπως τον τίμησαν και τα ποντιακά σωματεία στο 17ο Πανελλαδικό Φεστιβάλ Ποντιακών Χορών που θα διεξήχθη στην Κομοτηνή στις 25 Νοεμβρίου 2023.

Και μπορεί η συγγραφέας Joëlle Dalègre στο μεγάλο αφιέρωμα της για την περίθαλψη των προσφύγων της Θράκης να έχει αναφερθεί εκτενώς στο τιτάνιο έργο του και να τον χαρακτηρίζει «Ο Σωτήρας των Ποντίων» όμως ήταν μόνο σωτήρας των Ποντίων;

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
[post_ads]