Ο πουρμάς της γιαγιάς Ελισάβετ Αμανατίδου. Από το Γόσκερι της Θεοδοσιούπολης στην Αλεξανδρούπολη

Η οικογένεια της γιαγιάς Ελισάβετ Αμανατίδου του Ανδρέα και της Κυριακής ήρθε από το Γόσκερι / Kόσκιρι (Koçgiri) της Θεοδοσιούπολης (Ερζερούμ).

της Ουρανίας Πανταζίδου

Καθώς πλησιάζει το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα στον οικισμό της Παλαγίας Αλεξανδρούπολης ο χρόνος γυρνά χρόνια πίσω, τότε που παιδάκι μας έπαιρνε η μητέρα με τη μικρότερη αδελφή μου και πηγαίναμε από την παραμονή στο χωριό, για να βοηθήσει τη γιαγιά Ελισάβετ στις ετοιμασίες του σπιτιού.

Βλέπετε γιόρταζε το χωριό και γέμιζε από συγγενείς το σπίτι, που κατέφταναν από την Καλλιθέα και τα περίχωρα, ακόμη και τη Θεσσαλονίκη. Ήταν ευκαιρία το πανηγύρι για να ξανασμίξουν οι συγγενείς...

Το βράδυ στηνόταν γλέντι μεγάλο στην πλατεία του χωριού και χόρευε ο κόσμος με τη λύρα, χορούς της πατρίδας έλεγαν. Μετά το γλέντι άλλοι επέστρεφαν στο σπίτι της γιαγιάς και άλλοι κοιμόντουσαν στρωματσάδα μέσα στην εκκλησία. Για να πάρουν την ευλογία του αγίου, έτσι έλεγαν.

Ανήμερα, μετά τη λειτουργία, κατέφθαναν πάλι οι συγγενείς στο σπίτι. Στην πολύβουη κάμαρα άκουγες ιστορίες με την παράξενή τους γλώσσα, όπως θα έλεγε και ο ποιητής Καβάφης, μα και τόσο γνώριμη συνάμα.

Αν κάτι θυμάμαι από εκείνες τις επισκέψεις στο σπίτι της γιαγιάς είναι το μυρωδάτο ντουρβανιζμένο βούτυρο που έλιωνε μέσα στο φρεσκοψημένο καρβέλι. Και δίπλα τα χαψολάβασα, που έφτιαχνε με αλίπαστα χαψία.

Και μαζεύονταν σιμά στο φούρνο η μεγάλη οικογένεια.

- Πάρτε, φάτε πουλόπαμ΄... έλεγε η γιαγιά και μοίραζε τα ζεστά χαψολάβασα.

Και ποτέ δε ξεχνούσε την οικογένεια της γειτόνισσας, πρόσφυγες και εκείνοι από της Αργυρούπολης τα μέρη.

- Έλα Αντιγόνη, δώσε και στον Αριστόκλη που τόσο του αρέσουν τα χαψία, ταίστε και τα παιδία σουν... Αυτή ήταν η γιαγιά Ελισάβετ.

Και ύστερα το φούστουρον με αυγά από τις κότες της αλλά και τον τανομένον σορβά με το κορκότο, που οι μεγάλοι απολάμβαναν.

Μα όχι κι εγώ που έβλεπα τα μαύρα μυρμηγκάκια να κολυμπούν μέσ΄ την κατσαρόλα.

Και ας έλεγε η μαμά πως ήταν ο ξερός δυόσμος, που έσμιγε με το λιωμένο πασκιτάν για να αρωματιστεί η πατροπαράδοτη σούπα.

Εκείνο όμως που λαχταρούσα εγώ ήταν ο πουρμάς της γιαγιάς. Σκέτο σεκέρ...

Άνοιγε φύλλα λεπτά με τη χλαού, τα ράντιζε με λιωμένο βούτυρο και έριχνε επάνω ξεφλουδισμένα αμύγδαλα με καβουρντισμένο σουσάμι, δική τους παραγωγή και αυτά, με ζάχαρη και κανέλα.

Τύλιγε το φύλλο σε μπαστούνι και το τοποθετούσε στριφτό στο κέντρο του ταψιού.

Γύρω του με τον ίδιο τρόπο τύλιγε και τα υπόλοιπα φύλλα. Ράντιζε τον πουρμά με νερό και τον έψηνε στον ξυλόφουρνο, χρυσαφένιο να γίνει το χρώμα.

Έπειτα έβαζε τη χλαού στο ταψί και το σκέπαζε με ολοκάθαρη πετσέτα.

Που υπομονή εγώ έως την επόμενη ημέρα που θα κατέφταναν οι συγγενείς.

Σαν δε μ΄ έβλεπε κανείς έτρεχα στο τραπέζι, σηκωνόμουν στις μύτες των ποδιών και άπλωνα το χέρι κάτω από την πετσέτα. Ποτέ δε σταματούσα στο ένα κομμάτι...

- Νε ΄τσή, κανείται δε θα έχω να κεράσω, έλεγε η γιαγιά και σήκωνε το ταψί πάνω στην ντουλάπα.

Τη καλομάνας ο πουρμάς πολλά έμνοστον έτον!

Από το Γόσκερι της βυζαντινής Θεοδοσιούπολης στην Αλεξανδρούπολη

Η οικογένεια της γιαγιάς Ελισάβετ Αμανατίδου του Ανδρέα και της Κυριακής ήρθε από το Γόσκερι / Kόσκιρι (Koçgiri) της Θεοδοσιούπολης (Ερζερούμ), όπως αναγράφεται στους καταλόγους των αγροτών προσφύγων του 1928.

Προσπάθησα να βρω κάποιες πληροφορίες για τον τόπο που άφησε πίσω της η οικογένεια της γιαγιάς μου, ανατρέχοντας στην πλούσια ποντιακή βιβλιογραφία.

Το Γόσκερι (σήμερα Kemertaş), όπως και τα γύρω ελληνικά χωριά Χαλβά Ματέν, Κατράκ, Καράγιασμακ, Χαΐκια, Παλαιοχώρ΄ κ.λ.π. κατοικήθηκαν από κατοίκους των περιοχών Αργυρούπολης, Κερασούντας, Τραπεζούντας, Σαντάς κ.α. που είχαν μεταναστεύσει εκεί για να εργαστούν στα μεταλλεία της Παϊπούρτης (Bayburt) και του Ερζερούμ.

Το Γόσκερι είχε 40 ελληνικά σπίτια και ελληνικό σχολείο, εκκλησιαστικά δε υπάγονταν στη Μητρόπολη Τραπεζούντας.

Κατά την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου δάσκαλος εκεί ήταν ο Αριστείδης Λουκάς, κουνιάδος του Γεωργίου Κανδηλάπτη - Κάνι.

Ο Αριστείδης μαζί με το μικρότερο αδελφό του Παναγιώτη την περίοδο εκείνη είχαν φιλοξενήσει στο σπίτι τους αρκετούς φυγόστρατους, που δεν επιθυμούσαν να πολεμήσουν στο μέτωπο του Σαρίκαμις (πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, Σεπτέμβριος 1914).

Ο Αριστείδης Λουκάς δε θα καταφέρει να έρθει στην Ελλάδα καθώς θα πεθάνει από τύφο. Μάλιστα, όπως μαρτυρεί ο Γεώργιος Κανδηλάπτης - Κάνις τον τύφο τον είχε κολλήσει από τον φυγόστρατο δάσκαλο Αθανάσιο Χ''Ελευθεριάδη.

Ο Δημ. Γ. Αποστολίδης, προσωρινός Δήμαρχος της Αργυρούπολης μετά την κατάληψη της πόλης από τους Ρώσους το 1916, γράφει για εκτοπισμούς, εν μέσω παγερού χειμώνα από τα χωριά γύρω από το Ερζερούμ, μετά την πανωλεθρία του Σαρίκαμις.

Οι Έλληνες της Παιπούρτης, Χαλβά Ματέν, Κόσκιρης και Γιατράχ (Κατράχ) απελάθηκαν στη Σεβάστεια και λίγοι από αυτούς κατόρθωσαν να διαφύγουν στην Αργυρούπολη τον Ιούνιο του 1916.

Και όταν 350 - 400 ψυχές από τα χωριά αυτά επέστρεψαν από την εξορία βρήκαν τα σπίτια τους λεηλατημένα από τους Τούρκους.

Τους ελάχιστους αυτούς που επέζησαν τους χαρακτηρίζει αξιοθρήνητα λείψανα που χρήζουν επείγουσας βοήθειας από το Πατριαρχείο "Η Μεγάλη Τραγωδία του Πόντου", έτος έκδ. 1919.

Και ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος δεν μένει ασυγκίνητος με το δράμα των εκτοπισθέντων στη Σεβάστεια «...και εν καιρώ παγερού χειμώνος και δια μέσου δυσβάτων και χιονοσκεπών ορέων ηνάγκαζεν αυτούς να μεταστεύσωσιν εις την περιφέρειαν της Σεβαστείας, ίνα αποθάνωσι καθ΄ οδόν εκ του ψύχους και των κακουχιών και της πείνης» (Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος "Η Εκκλησία Τραπεζούντος").

Η Σεβάστεια ήταν προορισμός αλλά και κέντρο συγκεντρώσεως εκτοπισμένων.

Από εκεί κάτω από απάνθρωπες συνθήκες οδηγούνταν στα βάθη της ανατολής, όπως σημειώνει ο Σάββας Π. Ιωακειμίδης στο έργο του "Συμβολή εις την Γενικήν Ιστορίαν του Πόντου".

Για λείψανα εκτοπισθέντων κάνει λόγο και ο ιστορικός Γεώργιος Βαλαβάνης για τους εκτοπισμένους στη Σεβάστεια ("Γενική Ιστορία του Πόντου 1914-1923", Αθήνα 1925).

Τον Ιούνιο του 1915 οι διώξεις, δολοφονίες και εκτοπίσεις των Αρμενίων του καζά Γόσκερι (Koçgiri) επηρέασαν και τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό του, γράφει ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης ενώ για τις εκτοπίσεις στη Σεβάστεια γράφει ότι αυτές συνοδεύονταν από βασανιστήρια, εξευτελισμούς κ.λ.π.

Δεν παραλείπει δε να συμπληρώσει όσα ο Ραφέτ μπέη έλεγε: Τελικά με τους Ελληνες πρέπει να ξεκαθαρίσουμε όπως και με τους Αρμένιους... Έστειλα σήμερα εις τα περίχωρα τάγματα δια να σκοτώσουν επάνω στο δρόμο κάθε Έλληνα...

Και το μακελειό άρχισε. Ο θάνατος περιοδεύει σε πανάρχαιες πολιτείες του Πόντου. (Π. Ενεπεκίδης "Οι Διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου 1908-1918").

Ένας ακόμη που γράφει για τη Σεβάστεια είναι ο Πολύκαρπος Κυνηγόπουλος, ο οποίος κάνει λόγο για σκηνές φρίκης όσων οδηγούνται εκεί ("Εκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Κολωνίας της Νικοπόλεως του Πόντου", Κωνσταντινούπολη 1919).

Όσοι επέζησαν με τη λήξη του Πολέμου (1918) επέστρεψαν στα χωριά τους μα βρήκαν τα σπίτια τους κατεστραμμένα.

Το Μάιο του 1921 ο Τοπάλ Οσμάν θα πάρει διαταγή να σπεύσει μαζί με τους τσέτηδες στην Ζάρα του καζά Γόσκερι (Koçgiri) για να συναντηθεί με τον Νουρεντίν πασά, που κατευθυνόταν ήδη στην περιοχή με 8.000 στρατό εναντίον των Κούρδων.

Ο Τοπάλ Οσμάν θα κατηγορήσει τους Έλληνες για τον ξεσηκωμό των Κούρδων και έτσι θα εξοντωθούν οι χριστιανοί της περιοχής εκείνης.

Μεταξύ των πολλών συγγραφέων, που κατέγραψαν τα μαρτύρια της περιόδου εκείνης ήταν και ο Γεώργιος Κανδηλάπτης - Κάνις. Ο ίδιος έζησε τα γεγονότα και ως φυγόστρατος όταν ξέσπασαν οι μάχες στο Σαρίκαμις αλλά και ως εκτοπισμένος στις περιοχές Παϊπούρτ, Ερζερούμ, Ερζιγιάν κ.α. έως ότου έρθει στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1924. (www.alexpolisonline.com/2019/08/blog-post_17.html)

Με την ανταλλαγή των πληθυσμών κάποιοι που επέζησαν από τις σφαγές στο Γόσκερι κατάφεραν να έρθουν στην Ελλάδα.

Ανάμεσα στους τυχερούς και η επτάχρονη τότε Ελισάβετ Αμανατίδου. Ορφανή από μητέρα θα εγκατασταθεί με τον πατέρα και τα αδέλφια της στη Μάνθια του Νομού Έβρου (πρώην Οσμάντσα), τη σημερινή Ιτέα.

Δεκατεσσάρων χρονών την στεφάνωσαν με τον αμούστακο ακόμη Θεμιστοκλή Μιχαηλίδη στα Δάμια Αλεξανδρούπολης, τη σημερινή Παλαγία. Προσφυγόπουλο του Πόντου ήταν κι εκείνος, από την Παλαγία της Αργυρούπολης.

Υ.Γ.

- Στο χωριό της Ιτέας υπάρχει λιτή μαρμάρινη πλάκα που γράφει: «Στη μνήμη των Ποντίων Προσφύγων 1922».

- Από τους ονομαστικούς καταλόγους των αγροτών προσφύγων του 1928 προκύπτει ότι στην Μάνθια αρχικά είχαν εγκατασταθεί και άλλες οικογένειες Ποντίων, που όμως στη συνέχεια εγκατέλειψαν το χωριό.

- Στην απογραφή του 1928 η Μάνθια (Ιτέα) είχε 315 κατοίκους,

• το 1940: 390
• το 1951: 382
• το 1961: 351
• το 1971: 223
• το 1981: 169
• το 1991: 152
• το 2001: 130
• το 2011: 105
• το 2021: 73

- Η Μάνθια αναγνωρίστηκε ως οικισμός το 1924 με το ΦΕΚ 194Α-14/8/1924 και προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Τριφυλλίου ενώ μετονομάστηκε σε Ιτέα το 1955 με το ΦΕΚ 287Α–10/10/1955. Ο οικισμός της Ιτέας το 1997 προσαρτήθηκε στο Δήμο Φερών και από το 2010 στο Δήμο Αλεξανδρούπολης.

Χρόνια πολλά στον οικισμό της Παλαγίας που γιορτάζει τον προστάτη της Άγιο Παντελεήμονα.

Είναι μια ευκαιρία να γυρίσουμε στις ρίζες μας και να συναντηθούμε νοερά με τους προγόνους μας.

➤ Διαβάστε επίσης: Από την Παλαγία του Πόντου στην Παλαγία της Αλεξανδρούπολης - Το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα σε αλλοτινές εποχές

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
[post_ads]