Χηλή: Εξερευνώντας τις Χηλές στην Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία

Ανακαλύπτοντας χωριά με την ονομασία Χηλή στον Εύξεινο Πόντο και στον Βόσπορο. Οι ξεχασμένες ιστορίες τους...

της Ουρανίας Πανταζίδου

Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο «Κωνσταντινουπόλεως Αρχαιολογία» υπό Ρ.Α.Γ. έκδοση 1864, όπου περιγράφονται τα κτίρια της Κωνσταντινούπολης - των αρχαίων και νεοτέρων χρόνων - βρήκα να γίνεται αναφορά στην Επισκοπή Δέρκων και Χηλής.

Εύλογα αναρωτήθηκα ποια θα μπορούσε να ήταν εκείνη η Χηλή, καθώς η Δέρκων βρισκόταν στα βόρεια της Ανατολικής Θράκης.

Γεγονός είναι ότι, όταν κατά το παρελθόν έγραφα για τη Χηλή (τουρκ. Sile) του Εύξεινου Πόντου, απ΄ όπου πήρε και το όνομα της ο γενέθλιος τόπος της Νέας Χηλής Αλεξανδρούπολης, είχα αναφέρει και τις Χηλές (αι Χηλαί), σήμερα Μπεμπέκ στο Βόσπορο, αλλά μη έχοντας τότε περισσότερες πληροφορίες, δεν είχα προχωρήσει περαιτέρω την έρευνά μου. (www.alexpolisonline.com/2021/03/blog-post_81.html)

Τώρα, ξεκινώντας ένα νέο κύκλο ερευνών, με έκπληξη διαπίστωσα να γίνεται αναφορά σε περισσότερες από μια τοποθεσίες που έφεραν το όνομα Χηλή, πέραν της γνωστής Χηλής απ΄ όπου πήρε το όνομά της η Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης.

Πριν ξεκινήσω την καταγραφή των περιοχών να σημειώσω ότι η λέξη Χηλή (çiˈli και khēlḗ) είναι αρχαία ελληνική και σημαίνει:

• (ανατομία) άκρη εξωτερικού οργάνου.
• (ζωολογία) το νύχι μερικών ζώων.
• (ζωολογία) η δαγκάνα των καβουριών, αστακών κ.ά.
• (ζωολογία) οπλή ζώου δίχηλου (π.χ. το νύχι του αλόγου).
• (γεωγραφία) η προεξοχή γης που εισχωρεί στη θάλασσα (φυσική ή τεχνητή), προβλήτα, μώλος.
• μπορεί να εννοεί και τον κυματοθραύστη: χηλαί, «οἱ ἔμπροσθεν τοῦ πρὸς θάλασσαν τείχους προβεβλημένοι λίθοι διὰ τὴν τῶν κυμάτων βίαν μὴ τὸ τεῖχος βλάπτοιτο».

Η Δωρική γραφή της λέξης είναι Χαλά, Χαλή.

Στη διεθνή βιβλιογραφία συναντάμε το όνομα ως Chele, cheles (k iː l ə) / chelae και chela.

Ας ξεκινήσουμε το ταξίδι από την Ανατολική Θράκη.

1. Επαρχία Δέρκων και Χηλής

Η πόλη Δέρκων (Δέρκοι, Δέλκος και Δέλια), η σημερινή πόλη των Τούρκων Τέρκος / Durusu βρίσκεται νοτιοανατολικά από την ομώνυμη λίμνη (σε μπλε κύκλο στον παρακάτω χάρτη).

Θρακικά, τεύχος 12

Χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Αναστάσιο Α΄ (ο Δίκορος) το 507 μ.Χ.

Ο Στράβων (Αμάσεια Πόντου 64 π.Χ. - 24 μ.Χ.) αναφέρει στο έργο του "Γεωγραφικά" την ύπαρξη εκεί αρχαίου χωριού με το όνομα Φινέπολις.

Στο στρατηγικής σημασίας εκείνο σημείο ο Αναστάσιος έχτισε τείχη που ξεκινούσαν από τον Εύξεινο Πόντο κι έφταναν έως τη Σηλυβρία, για να επιτηρεί τυχόν εισβολή εχθρών εναντίον του Βυζαντίου από τον Εύξεινο Πόντο.

Το όνομα Δέρκων προέρχεται από το ρήμα δέρκω που σημαίνει βλέπω.

Στην Επαρχία Δέρκων υπάγονταν μεταξύ άλλων και το χωριό Φαναράκι (γνωστό και με το όνομα Rumeli Feneri, Φάρος και Πάνυον). Το όνομά του το οφείλει στον οκτάγωνο πύργο, που κτίστηκε το 1769 από Γάλλους (όπως γράφεται ο αρχιτέκτονας ήταν Έλληνας).

Δυτικά από το Φαναράκι επί του Ευξείνου Πόντου υπήρχε το λιμανάκι της Χηλής (Χηλών λιμήν). Χηλή = σκάλα για αγκυροβόλια ψαροκάικων (προγενέστερο όνομα Κήλας).

Από αυτή τη Χηλή η Επισκοπή είχε ονομαστεί Δέρκων και Χηλής (Θρακικά, τευχ. 13/1940).

Στον παραπάνω χάρτη το χωριό αναγράφεται ως Κίλια.

Στη θέση εκείνη υπήρχαν οι μυθικές Συμπληγάδες πέτρες (Κυάνεες). Βρισκόταν στις δύο όχθες του Bοσπόρου προς τον Εύξεινο Πόντο, που καθώς ανοιγόκλειναν τσάκιζαν όποιο πλοίο επιχειρούσε να περάσει μέσα από τα στενά.

Οι  Κυάνεες  Ευρώπης και Ασίας (Συμπληγάδες πέτρες)
https://plagia-paionias.blogspot.com

Ο Στέφανος Δ. Βυζάντιος μας δίνει την εξής πληροφορία: Εκεί όπου αναγράφονται οι Κυάνεες επειδή δεν υπήρχε φυσικό λιμάνι οι Βυζάντιοι έχτισαν τεχνητό σχηματίσαντες εκατέρωθεν χηλάς, που εισχωρούσαν περί τα 80 βήματα εντός του Βοσπόρου.

Στον γύρω όρμο δημιουργήθηκε το χωριό Χηλή. Το χωριό αποτελούσε προφυλακή του Βοσπόρου στην Ευρωπαϊκή πλευρά.

Στο λιμάνι αυτό υπήρχε τελωνείο για τον έλεγχο των εισαγομένων από τον Πόντο. Ο κόλπος της Χηλής, ήταν αλιευτικός σταθμός. Στην περιοχή αλιεύονταν θύννοι (είδος παλαμίδας) κατά τους Φθινοπωρινούς μήνες, συνήθως τα ψαροκάικα στάθμευαν στο λιμανάκι αυτής.

Οι Τούρκοι τα ερείπια του κρηπιδώματος τα αποκαλούσαν Γιομρούκ ισκελεσί (τελωνείου σκάλα).

Η Επισκοπή Δέρκων και Χηλής εμφανίζεται από το 783 μ.Χ.

Μάλιστα ο Επίσκοπος Γρηγόριος Α΄ συμμετείχε στη Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (Β΄ Νίκαιας Βιθυνίας) το 787 μ.Χ. Με τις αποφάσεις της συνόδου εκείνης αναστηλώθηκαν οι εικόνες και καταδικάστηκε η Εικονομαχία.

Αρχικά η Επισκοπή Δέρκων και Χηλής υπάγονταν στη Μητρόπολη Ηράκλειας της Θράκης (η αρχαία Πέρινθος).

Τα χρόνια που θ΄ ακολουθήσουν η Επισκοπή θα δοκιμαστεί εξαιτίας φυσικών καταστροφών, πολέμων κ.α. και θα υποστεί διάφορες μεταβολές, καθώς ερήμωναν τα χωριά της Επαρχίας.

Το 879 η Επισκοπή προάγεται σε Αρχιεπισκοπή και οι Αρχιεπίσκοποι συνεχίζουν να φέρουν τον τίτλο Δέρκων και Χηλής.

Με τον τίτλο Δέρκων και Χηλής οι Επίσκοποι / Αρχιεπίσκοποι υπέγραφαν έως τον Αρχιεπίσκοπο Ιωάννη Α΄. Μετά τον Ιωάννη Β΄ από το 1166 έως το 1365, περίπου 7 Αρχιεπίσκοποι υπογράφουν ως Δέρκου.

Γύρω στο 1380 επί αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου η Αρχιεπισκοπή ανυψώθηκε σε Μητρόπολη Δέρκων.

Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης η Μητρόπολη έπαψε να υφίσταται.

Το 1655 η Μητρόπολη Δέρκων ανασυστάθηκε με πατριαρχική πράξη ως Μητρόπολη Δέρκων και Νεοχωρίου. Πρόκειται για το Νειχωράκι / Νιχωράκι ανατολικά της λίμνης Δέρκων επί του Ευξείνου Πόντου. Ο Συνοδικός Τόμος αναφέρει «επί της Μαύρης Θαλάσσης».

Το Νειχωράκι (τ. Γενίκιοϊ) δε θα πρέπει να συγχέεται με το Νεοχώρι στα παράλια του Βοσπόρου ανάμεσα στη Στένη και τα Θεραπειά, πατρίδα επιφανών ελληνικών οικογενειών.

Το 1745 η Μητρόπολη Δέρκων ανυψώθηκε σε θρόνο όγδοο και συμπεριλήφθηκε στις γεροντικές Μητροπόλεις.

Το 1746 οι Κυάνεες Πέτρες (Συμπληγάδες ή Συνορμάδες και Πλαγκταί) έδωσαν στο Μητροπολίτη την ονομασία «Πανιερώτατος Δέρκων, υπέρτιμος και έξαρχος Βοσπόρου Θρακικού και Κυανέων».

Κατά τον Ιταλοτουρκικό πόλεμο του 1911-1912 η Κίλια αναφέρεται ως εξοπλισμένο οχυρό: Fort Kilia is on the Black Sea, six miles from the entrance of the Bosphorus, and has seven 6-inch Krupp guns (Commodore W. H. Beehler "The history of the Italian - Turkish War 1911 - 1912", εκδ. 1913).

Κάστρο στην Κιλία

Στο περιοδικό ΘΡΑΚΙΚΑ, τόμ. 19 βρίσκουμε την πληροφορία ότι στο Δέλτα του Βυζαντίου, από τα χωριά και τις κωμοπόλεις 32 ήσαν αμιγώς Ελληνικά. Το χωριό Δέρκων είχε εξελιχθεί σε Βουλγαρικό συνοικισμό ενώ αναφέρει ως μη ελληνικό και την Κίλια.

Στη Χηλή αυτή υπήρχε φρούριο όπου δολοφονήθηκε ο Σελήμ Γ΄ στις 16/7/1808 (ΘΡΑΚΙΚΑ, τομ. 13).

Αξίζει να προσθέσω ότι το όνομα Kilyios / Kilios ή και Kilia χρησιμοποιείται ευρέως έως τις μέρες μας στην Τουρκία, παρόλη τη μετονομασία της σε Kumköy (αριστερά το Kumköy).

Χάρτης με τα 2 χωριά Kilios - Kilia στην Ευρωπαϊκή και Ασιατική Τουρκία
www.facebook.com/KiliosKilyos

2. Αι Χηλαί (Μπεμπέκ) επί του Βοσπόρου

Συνεχίζουμε το ταξίδι πλέοντας νοτιότερα στα παράλια του Βοσπόρου, πάντα στην Ευρωπαϊκή πλευρά της Τουρκίας. Στα μέσα περίπου θα συναντήσουμε το Bebek ή Βεβέκιον όπως το αποκαλούν οι Ελληνες. Στη θέση του στην αρχαιότητα υπήρχαν αι Χηλαί.

Το Μπεμπέκ το 1845  
https://el.travelogues.gr/item.php?view=54847

Ο Διονύσιος ο Βυζάντιος, που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ. γράφει στο έργο του «Ανάπλους Βοσπόρου»: Χηλαὶ δὲ μετὰ τὰς Ἑστίας, κατὰ τὸ ἐμφερὲς τοῦ σχήματος· εἰκὼν γὰρ τῆς ὄψεως τοὔνομα· τούτων αἱ μὲν μείζονες, αἱ δὲ βραχύτεραι· λιμένες δὲ ἀμφότεροι.

Αρκετά μεταγενέστερα και ο Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος θα γράψει: το γραφικό χωριό Μπεμπέκ (αι Χηλαί) βρίσκεται βόρεια και σε μικρή απόσταση από το χωριό Εστίαι: Φθάνομεν μετ΄ ολίγα βήματα εις το γραφικώτατον χωρίον Μπεμπέκι, κείμενον εν τω μυχώ του ποτέ καλουμένου κόλπου Χηλών, αίτινες εξετείνοντο, αι μεν βραχύτεραι, αι δε μακρότεραι, κατά τας χηλάς των καρκίνων... (όπου καρκίνος = κάβουρας).

Μάλιστα ο Σκαρλάτος αναφέρει ότι η Δωρική γραφή της λέξης είναι Χαλή.

Για την ιστορία να σημειώσω ότι:

Το χωριό Εστίαι ήταν το αρχαίο όνομα του μετέπειτα χωριού Μιχαήλιον, που τον 15ο αιώνα ονομάστηκε Αρναούτκιοϊ και στη συνέχεια τον 19ο αι. μετονομάστηκε σε Μεγάλο Ρεύμα. Αναφέρεται και με το όνομα Ανάπλους και Ασωμάτων.

Το ακρωτήρι Εστίαι χώριζε τους δυο όρμους του Μιχαηλίου και των Χηλών αντίστοιχα.

Το όνομα Μπεμπέκ δόθηκε στο αρχοντικό (κιόσκι) και κατ΄ επέκταση και στο χωριό εξαιτίας ενός περιστατικού. Συγκεκριμένα, μια μέρα ένα βασιλόπουλο συνάντησε στα χόρτα του περιβολιού ένα φίδι. Οταν ρώτησε τον παιδαγωγό του τι ήταν, εκείνος για να μην τρομάξει το παιδί του απάντησε ότι ήταν ένα μπεμπέκ, δηλαδή ένα μπεμπέκ, ένα μωρό, μια κούκλα (Θρακικά).

Στη Wikipedia αναγράφεται ότι η ονομασία προέρχεται από τον Μπεμπέκ Τσελεμπί (ίσως παρατσούκλι), αρμόδιο για την επιβολή του νόμου, κατά την ηγεμονία του σουλτάνου Mεχμέτ ΙΙ, ο οποίος διορίστηκε σε αυτή την περιοχή αμέσως μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, για να ελέγχει την ασφάλεια.

Ο Γάλλος περιηγητής Petrus Gyllius (1490-1555) αποκαλεί την εν λόγω Χηλή ως Σκάλα (= λιμανάκι). Μάλιστα σημειώνει ότι οι παλιές Χηλές δεν υπάρχουν πλέον εκτός από μια ξύλινη αποβάθρα που χρησιμοποιούσε ο Σουλτάνος και οι φύλακες των βασιλικών κήπων.

Παρόλα αυτά δεν ήταν και λίγο πράγμα που το όνομα των Χηλών διατηρείτο ακόμη στο χωριό.

Εδώ το 1452 ο Μωάμεθ Β΄ (Μεχμέτ Β΄) έχτισε κάστρο, απ΄ όπου προετοίμασε την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Χηλές της αρχαίας Βιθυνίας (στη Μικρά Ασία)

https://imperium.ahlfeldt.se/places/31458.html

Στην πλούσια ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία με τις αρχαίες ελληνικές πόλεις στο Βόσπορο και Εύξεινο Πόντο βρίσκουμε έως τώρα τέσσερις τοποθεσίες που φέρουν το όνομα Χηλή - Χηλαί - Chele - Chelae. Ενδεικτικά καταγράφω:

Ο William Hazlitt στο λεξικό του με τις αρχαίες τοποθεσίες, στη Μικρά Ασία αναφέρει δυο περιοχές με το όνομα Chelai (Χηλαί):

1. chelai a village of Bithynia on Thracius Bosporus, near Pantichium.
2. chelai a town of Bithynia on the Euxine 3 m. E. from Apollonia ins.

1. Στην πρώτη (α) περίπτωση αναφέρεται στο χωριό της Βιθυνίας στο Θρακικό Βόσπορο κοντά στο Παντείχιον (αριστερά στον παραπάνω χάρτη).

Το Pantichium (Παντείχιον) δε θα πρέπει να συγχέεται με το Παντείχι, το σημερινό Pendik στα νοτιοανατολικά παράλια του Βοσπόρου.

Σήμερα το χωριό με το ιστορικό όνομα Χηλή (Chelai - Chelae) έχει ταυτοποιηθεί στη θέση Κεϊλί Λιμάν. (https://imperium.ahlfeldt.se/places/31458.html)

Ο Αθανάσιος Υψηλάντης Κομνηνός, γόνος της οικογένειας των Υψηλάντηδων (1711 - ....) αποκαλεί το λιμάνι Κιτσελί λιμάνι (βιβλίο "Εκκλησιαστικών και πολιτικών των εις δώδεκα: ήτοι τα μετά την άλωσιν 1453-1789", έκδ. Κωνσταντινούπολη 1870).

2. Στη δεύτερη (β) περίπτωση ο William Hazlitt αναφέρει μια πόλη με το όνομα Chele - Χηλή, επί του Εύξεινου Πόντου και σε απόσταση 3 ν.μ. από το νησάκι Απολλωνία (Δαφνουσία - Θυνιάδα), το σημερινό νησάκι Kefken Adası.

Να σημειώσω ότι η Ηράκλεια η Ποντική έχτισε πόλη στο νησάκι με το όνομα Θυνιάς, που έδωσε το όνομα στο νησάκι. Σε χάρτες της εποχής μπορεί κανείς να δει ότι τα ονόματα της Απολλωνίας και Θυνιάδος υπήρχαν και στα δυτικά του Εύξεινου Πόντου επί των ακτών της Θράκης.

Σύμφωνα με σύγχρονες μελέτες φαίνεται πως ένα τεράστιο φρούριο με τείχη προστάτευε το νησί κατά την αρχαιοελληνική και βυζαντινή περίοδο (Ιβάν Χριστόφ "History and archaeology of the Black Sea islands").

Στη θέση εκείνης της Χηλής σήμερα υπάρχει το Dikili Sahili (δεξιά του χάρτη).

Τις δυο παραπάνω Χηλές (Chelae - Chele) τις βρίσκουμε, μεταξύ άλλων και στη wikipedia, όπου καταγράφονται οι πρώην κατοικημένες περιοχές στην Τουρκία.

3. Μελετώντας τους χάρτες με τα αρχαία λιμάνια στον Εύξεινο Πόντο πρόσεξα να αναγράφεται και η πόλη Chelaita (Χηλή) στη θέση Αρτάνες με γεωγραφικό πλάτος 41.178163 και μήκος 29.60646. (www.ancientportsantiques.com)

Στη θέση αυτή βρίσκεται η σημερινή τουρκική πόλη Sile (και Chile - Kilia - Schile) www.tageo.com

Η μετονομασία από Αρτάνες σε Χηλή (Chelaita - Chelai - Chele) θα πρέπει να έγινε μεταξύ του 8ου και 11ου αιώνα μ.Χ. (Hasan Secram Saglam "Şile and its castle...").

Από αυτή τη Χηλή (Sile) πήρε το όνομά της η Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης.

Γι΄ αυτή τη Χηλή ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μπακαλάκης γράφει: «…Η δική μας Χηλή ρίζωσε στο σημείο αυτό, δεκαοχτώ ναυτικά μίλια από το Βόσπορο, ύστερα από μια μετοικεσία, ένα ξεσηκωμό της Βυζαντινής που θα πρέπει να έγινε σε μια εκατονταετία το πολύ ύστερα από την άλωση της Πόλης. Τότε χρονολογείται και ο περίβολος και ο πύργος που υψώνεται επάνω στο ξερονήσι Κάστρο. Η πιθανότερη πιθανή μνεία μπορεί να είναι ή του 1612-1623 (Πατριαρχία Κύριλλου Λούκαρι), η βέβαιη του 1675 (του Χιτζερέ 1086) "εν τη Χηλή εστί το λείψανον του Αγίου Ευθυμίου Σάρδεων του ομολογητή"…».

Να σημειώσω ότι ο Αθ. Υψηλάντης Κομνηνός, που είναι αρκετά προγενέστερος του Μπακαλάκη, αναφέρει ότι το 1675 «εν τη Χηλή εστί το λείψανον του Ευθυμίου Σάρδεων του ομολογητού, όλον σώον».

4. Συνεχίζοντας την αναζήτηση ανακάλυψα να γίνεται αναφορά και στη Χηλή των Ερυθίνων / Ερυθίνων Χηλού. Ερυθίνοι = Ερυθροκέφαλων). Αυτή βρισκόταν στην Παφλαγονία αμέσως μετά την πόλη της Αμάστριδος (Diller Aumbey "Tradition of the Minor Greek Geographers").

Ο ίδιος αναφέρει και τη Χηλή των Μηδιανών στη Βιθυνία. Εννοεί το δίχως άλλο τη Χηλή που βρίσκεται μετά την Kalpe ή Calpe δεξιά του παραπάνω χάρτη, καθώς, όπως σημειώνει αυτή βρίσκεται απέναντι από τη νησίδα Απολλωνία (Δαφνουσία, αποικία των Ηρακλειωτών).

Επίσης στον ρωμαϊκό οδικό χάρτη διαβάζουμε: «Ἀπὸ δὲ Ἄμάστριδος εἰς Χηλὴν Ἐρυθίνους σταδ ϟ´ μιλ ιβ´. Ἀπὸ δὲ Χηλῆς Ἐρυθίνων εἰς Κρῶμναν χωρίον σταδ ϟ´ μίλια ιβ´; Menipp. peripl. Pont. Eux». (www1.ku.de/ggf/ag/tabula_peutingeriana/trefferanzeige_en.php?id=1197)

Οι Τούρκοι τους Ερυθίνους τους αποκαλούσαν Κηζιλ-μπάσηδες (κηζίλ = ερυθρός και μπας = κεφάλι). Το όνομα δόθηκε από το ερυθρό κάλυμμα που έφεραν στο κεφάλι, κατά τους ύστερους χρόνους και μάλιστα από το 1485 και μετά (Γεωργίου Κλεάνθους Σκαλιέρη "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος 1204-1461").

Οι Ερυθίνοι αναφέρονται από τα χρόνια του Ομήρου.

Ο Ρόδιος Απολλώνιος στα "Αργοναυτικά" αναφέρει τους Ερυθίνους λόφους της Παφλαγονίας (από το κόκκινο χρώμα που είχαν οι λόφοι στο σημείο εκείνο).

Χηλή - Chelae Ερυθίνων

Υ.Γ.

Κλείνοντας, το παρόν, μετά από χρονοβόρα και επίπονη έρευνα 4 - 5 μηνών θα ήθελα απλά να καταθέσω ότι:

Η έρευνα της ιστορίας πάντα επιφυλάσσει εκπλήξεις.

Πολλά απ΄ όσα γνωρίζουμε για την ιστορία μπορούν ν΄ ανατραπούν μετά και την εύρεση νεότερων πληροφοριών. Ισως όμως εκεί να κρύβεται και η γοητεία της έρευνας της ιστορίας.

Προσωπικά πιστεύω ότι άξιζε αυτό το «ταξίδι». Και αν κάτι κρατάω ως παρακαταθήκη είναι αυτό που είχε γράψει το 1966 ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μπακαλάκης σχετικά με την ορθογραφία της λέξης Χηλή: «Η γραφή Χιλή δεν είναι σωστή. Νέα Χηλή και όχι Χιλή παρά την Αλεξανδρούπολη».

Ο Μπακαλάκης κατάγονταν από τη Χηλή (τουρκ. Sile).

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)

ΠΗΓΕΣ (ενδεικτικές)

• Διονύσιος ο Βυζάντιος "Ανάπλους Βοσπόρου"
• Φλάβιος Αρριανός "Περίπλους του Ευξείνου Πόντου"
• Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού "Γενοβέζοι στη Μαύρη Θάλασσα"
• Αννα Κομνηνή "Αλεξιάδα"
• Codex Vaticanus 143
• Diller Aumbey "Tradition of the Minor Greek Geographers"
• William Hazlitt "Dictionary of Ancient Geography", έκδ. 1851
• Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος "Η Κωνσταντινούπολις, η περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική", τόμ. Β΄, Αθήνα 1862
• Αχιλλέας Σαμοθράκης "Λεξικόν γεωγραφικόν και ιστορικόν της Θράκης"
• Κων. Κ. Κουρτίδης "Ιστορία της Θράκης", 1932, τομ. Α΄
• Χάρτα Ρήγα Φεραίου
• Αθανάσιος Κομνηνός Υψηλάντης "...ήτοι τα μετά την άλωσιν (1453-1789 - Εκ του χειρογράφου ανεκδότου της ιεράς μονής του Σινά), εκδ. 1870
• ΘΡΑΚΙΚΑ τομ. 4, 6, 7, 12, 13, 14, 19
• Γ. Παχυμέρης "Χρονικόν Γεωργίου Παχυμέρη του Πρωτεκδίκου και Δικαιοφύλακτος - Μιχαήλ Παλαιολόγος"
• Μαρία Κ. Λιακάκη "Βυζαντινοί εξόριστοι 1081 - 1453"
• Ozxan Oztuk Makaleleri χάρτης "Bithynia" https://ozhanozturk.com/2017/12/25/bithynia-antik-cag-tarihi
• Ιωάννης Παπαχρήστου "Ρήβα, Μαύρη Θάλασσα" https://periegesis.gr/riva
• William Smith "Λεξικό Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων"
• Felix Gafiotis "Dictionnaire illustré latin-français"
• Harry Thurston Peck "Dictionary of Classical Antiquities", New York
• Κοινότητες Βοσπόρου - Κοινότητα Βεβεκίου (Μπεμπέκ) των Ρωμιών www.bosphoros.org/koinotites/vevekiou/agios-xaralampos/diavaste-perissotera

[post_ads]